TÜRKÇE SES BİLGİSİ

İkiz Ünlülerden Kaçınma: İkiz ünlülerden kaçınma da Türkçe için tipiktir. Türkçede bir hecede sadece bir ünlü bulu­nabilir. İki ünlü iki ayrı hecede de yan yana gelmez, ancak birleşik sözcüklerde bu müm­kün olabilir: havaalanı vb. Bu nedenle ünlü ile biten bir sözcük ünlü ile başlayan bir ek alınca araya yardımcı ses girer: oda-y-a, araba-y-ı vb. Dİğer şıklarda ise ikiz ünlü durumu mevcut değildir. Doğru cevap B' dir.

Söz Başında Akıcı Ünsüzlerin Bulunmayışı: Türkçede söz başında akıcı ünsüzler bulunmaz, sızıcı ünsüzler de az sayıda bulunabilir. Bu nedenle /f/, /h/, /j/, /l/, /m/, /n/, /p/, /r/, /ş/, /v/, /z/ sesleriyle başlayan Türkçe sözcükler ya alın­tıdır ya da ilk ünsüzleri başka seslerden gelişmiştir. /j/ sesi her pozisyonda sadece yaban­cı sözcüklerde bulunabilir. Seçeneklerde bu ünsüzleri barındırmayan tay sözcüğüdür. Doğru cevap C' dir.

Ünsüzlerin Yan Yana Gelmesi: Hecede ünsüzlerin yan yana gelmesinin farklı kuralları vardır. Özellikle üniversiteye yeni başlayan öğrencilerde görülen yaygın bir yanlış ifadeye göre “Türkçede iki ünsüz yan yana gelmez”. Oysa Türkçede hece sonunda iki ünsüz yan yana gelebilir. Bu hece sözcük niteli­ğinde olduğu zaman söz sonunda bulunabilen ünsüz çiftleri ortaya çıkmış olur. Ayrıca iki ayrı hecede olmak kaydıyla söz içinde de iki ünsüz yan yana gelebilir: alt, üst, dört, ağaçta, birden, yolcu. Buradaki kural, “Türkçede iki ünsüzle hece başlamaz”, “Türkçede söz başında iki ün­süz yan yana bulunmaz” şeklinde ifade edilmelidir. Yani klima, tren, vb. gibi iki ünsüzle başlayan alıntılar Türkçenin ses yapısına aykırıdır. Kredi sözcüğü de bunlar arasındadır. A ve B şıklarında ünsüz çiftleri sonda, D ve E şıklarında ise ardışık ünsüzler iki ayrı hecede kullanılmıştır. Doğru cevap C' dir.

İlk Hece Dışında Bulunamayan Ünlüler: Türkçe sözcüklerde geniş yuvarlak /o/ ve /ö/ ünlüleri yalnız ilk hecede bulunabilir. -(X)yor şimdiki zaman eki bağımsız yorı- fiilinden geliştiği için istisnadır. İlk hece dışında bu ün­lüleri bulunduran sözcükler yabancı kökenlidir. Ancak ağızlarda ve konuşma dilinde ilk hece dışındaki /o/ ve /ö/ ünlülerinin yabancı sözcüklerde de sıkça değiştirildiği ve bu ün­lüleri barındıran sözcüklerin Türkçenin yapısal kurallarına uygun hâle getirildiği görülür: doctor > doktur, horoz > horuz. Doğru cevap E' dir.

Bağlama Ünlüsü: Bağlama ünlüsü, ünsüzle biten bir sözcüğe, köken olarak ünsüzden ibaret veya çift ünsüzle başlayan bir ekin gelmesi sonucu Türkçede hece sonunda bulunamayan bir ünsüz çiftinin ortaya çıkması durumunda, araya giren ünlüye denir. (benim) anne-m ve (benim) el-i-m örnekleri karşılaştırılırsa, anne sözcüğünün birinci kişi iyelik ekini -m olarak aldığı görü­lür. Oysa el sözcüğüne aynı ek getirildiği zaman araya bir i sesi girer. Bunun nedeni hece sonunda -lm ünsüz çiftinin bulunamamasıdır. Saçım sözcüğü de benzer bir yapıya sahiptir. *Şaçm sözcüğündeki hece sonunda yer alan -çm ünsüz çiftinden kaçınmak için araya bir ünlü girer: saç-ı-m. A şıkkında bir bağlama sesi bulunmamakta; B, D, E şıklarında ise sırasıyla /s/, /y/, /n/ bağlama ünsüzleri kullanılmıştır. Doğru cevap C' dir.

Doğru cevap A şıkkıdır. Çünkü /a/, /ı/, /o/, /u/ ünlüleri art damak; /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleri ise ön damak sesleridir.

Doğru cevap D şıkkıdır. Çünkü ünsüzlerden sadece /g/, /k/, /l/ seslerinin art ve ön damak biçimleri vardır.

Yukarıdaki sözcüklerin tamamında önlük-artlık uyumu bulunmaktadır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Türkiye Türkçesinin önemli ses olaylarından biri de düzlük-yuvarlaklık uyumudur. Kaynaklarda dudak uyumu olarak da geçen düzlük-yuvarlaklık uyumu, sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü varsa sonraki hecelerde sadece düz; yuvarlak ünlü varsa sonraki hecelerde dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlülerin bulunması kuralıdır. Doğru cevap B şıkkıdır.

Bir solukta çıkarılan ses veya seslerin bütününe hece denir. Daha önce de geçtiği gibi Türkçede hece çekirdeğini ünlü oluşturur. Heceyi ünlü kurar ve sadece ünlüler tek başlarına hece olabilir. Her ünlü, varsa kendinden önce gelen ünsüzü ve kendinden sonra gelen tek veya iki ünsüzü kurduğu hecenin içine alır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Geniz ünlüleri, gırtlak ünsüzleri, ayın ve hemze Türkçe için tipik olmayan seslerdir. Yine sızıcı sesler de (/f/, /v/, /j/) Türkçe için tipik değildir. Doğru cevap D şıkkıdır.

Doğru cevap C şıkkıdır. Çünkü Türkçede bir hecede sadece bir ünlü bulunabilir. Birleşik sözcükler dışında, iki ünlü iki ayrı hecede yan yana gelmez. Türkçe kökenli sözcüklerde uzunluk, /ğ/ sesinin bulunduğu durumlar başta olmak üzere ikincil olarak gerçekleşir. Söz başında akıcı ünsüzler bulunmaz, sızıcı ünsüzler de az sayıda bulunabilir.

Doğru cevap A şıkkıdır. Çünkü yardımcı seslerin bağlama ünlüleri ve bağlama ünsüzleri olmak üzere iki türü vardır.

Doğru cevap B şıkkıdır. Çünkü bağlama ünsüzü, sözcüğün ünlüyle bitmesi, ekin ise ünlüyle başlaması durumunda, Türkçenin ikiz ünlülerden kaçınması nedeniyle araya giren ünsüzdür. iyi-y-im sözcüğünde, /-ii-/ ikiz ünlüsünden kaçınmak için araya /-y-/ yardımcı ünsüzü girmiştir.

Ünsüzlerden sadece /g/, /k/, /l/ seslerinin art ve ön damak biçimleri vardır; ama bunlar bağımsız sesbirimler olmalarına rağmen alfabede farklı işaretlerle gösterilmezler. Doğru yanıt A seçeneği.

Sözcüğe ek gelmesi durumunda, ekin ön ünlülü mü yoksa art ünlülü mü olacağı sözcüğün son hecesinin niteliğine bağlıdır. Son hecede art damak sesleri varsa, ek art damak ünlülerini, ön damak sesleri varsa ek ön damak ünlülerini barındırabilir. trafik sözcüğünde ilk hecede art ünlü olmasına rağmen son hece ön ünlü içerdiği için ön damak ünlülerini barındıran bir ek alabilir. Doğru yanıt E seçeneği.

-miş eki tek biçimli değildir. -miş, -mış, -müş, -muş gibi sözcüğe uyum sağlayan biçimleri ulunmaktadır. Doğru yanıt D seçeneği.

kardeş sözcüğü Eski Türkçedeki karındaş sözcüğünün tarihsel süreç içinde uyumdan çıkmış biçimidir. Doğru yanıt C seçeneği.

Düz-yuvarlaklık uyumuna göre a'dan sonra a,ı; ü'den sonra e,ü; e'den sonra e,i sesleri olan heceler gelmesi gerekirdi. Doğru yanıt B seçeneği.