TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Ötümlü ve ötümsüz varyantları olan bir ekin, ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra ötümlü ünsüzle başlayan, ötümsüz ünsüzlerden sonraysa ötümsüz ünsüzle başlayan biçimlerinin gelmesine ötümlülük- ötümsüzlük uyumu denir. Buna göre “ağaçda” sözcüğünün “ağaçta” olarak yazılması gerekir.  Doğru cevap A'dır.

Ünlüyle biten heceler açık hece, ünsüzle biten hecelere kapalı hece denir. “ya-zı-lım” her iki hece türünü de barındırır. Doğru cevap B’dir.

Standart dilde heceleme yapılırken Türkçe sözcüklerde hecelerin seslenişi esas alınır. Türkçenin yazım kuralları açısından anlama göre heceleme yanlıştır. Buna göre “ha-nı-me-li” şeklinde heceleme yapılmalıdır. Doğru cevap D’dir.

Türkçede söz başında iki ünsüz yan yana bulunmaz. “klima” Türkçe bir kelime değildir. Alıntı sözcüklerde Türkçe sözcüklerde kullanılmayan /vk/, /yt/, /yn/ ünsüz çiftleri görülebilir. “sevk, lakayt, ebeveyn” Türkçe sözcükler değildir. Türkçe sözcüklerde, hece sonunda belli ünsüz çiftleri bulunabilir. “-rp” onlardan biridir. Doğru cevap C’dir.

Bağlama ünsüzü, sözcüğün ünlüyle bitmesi, ekin ise ünlüyle başlaması durumunda, Türkçenin ikiz ünlülerden kaçınması nedeniyle araya giren ünsüzdür. /y/ ünsüzü bağlama ünsüzü olarak adlandırılır. Doğru cevap E’dır.

/a/, /ı/, /o/, /u/ ünlüleri art damak, /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleri ise ön damak sesleridir. Doğru cevap C’dir.

Sözcüğe ek gelmesi durumunda, ekin ön ünlülü mü yoksa art ünlülü mü olacağı sözcüğün son hecesinin niteliğine bağlıdır. “de-ri” kelimesinin son ekinde ön damak ünlüsü olduğundan ek, ön damak ünlüsünü barındırabilir. Doğru cevap D’dir.

Çeşitli nedenlerle önlük-artlık uyumunun dışında kalan Türkçe kökenli sözcükler de vardır. Uyumdan çıkmanın en önemli nedeni kimi eklerin tek biçimli oluşudur. Uyuma girmeyen tek biçimli ekler ön ya da art ünlülü olabilir. -yor, -man, -ımtırak, -daş art ünlülü; ken, -ki, -leyin ön ünlülü eklerdir. Doğru cevap A'dır.

Sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü varsa sonraki hecelerde sadece düz; yuvarlak ünlü varsa sonraki hecelerde dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlülerin bulunması beklenmektedir. Önceki hecede a,ı varsa sonraki hecede a,ı; e,i varsa ikinci hecede e,i; o,u varsa sonraki hecede a,u; ö,ü varsa sonraki hecede e,ü olmalıdır. Doğru cevap C’dir.

Düzlük-yuvarlaklık uyumu bazı sözcüklerde gerçekleşmemiştir. Bunun nedeni /b/, /m/, /p/, /v/’nin /u/ ve /ü/ ünlülerinin düzleşmesini engelleyici bir rol oynamalarıdır. "yav-ru" sözcüğünde buna örnek bir durum vardır ve düzlük-yuvarlaklık uyumu yoktur. Doğru cevap E’dir.

Ötümlü ve ötümsüz varyantları olan bir ekin, ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra ötümlü ünsüzle başlayan, ötümsüz ünsüzlerden sonraysa ötümsüz ünsüzle başlayan biçimlerinin gelmesine ötümlülük- ötümsüzlük uyumu denir. Buna göre “geçdi” sözcüğünün “geçti” olarak yazılması gerekir. “Doğru cevap B’dir.

Standart dilde heceleme yapılırken Türkçe sözcüklerde hecelerin seslenişi esas alınır. Türkçenin yazım kuralları açısından anlama göre heceleme yanlıştır. Buna göre “il-ko-kul” şeklinde heceleme yapılmalıdır. Doğru cevap C’dir.

Alıntı sözcüklerde Türkçe sözcüklerde kullanılmayan /ht/, /vk/, /vt/, /yt/, /yk/ ünsüz çiftleri görülebilir. Yine alıntı sözcüklerde /ls/, /ns/ /yn/ gibi ünsüz çilerine de rastlanır ve bunların arasına ünlü girmez. 'dans', 'ebeveyn', 'baht', 'ofsayt' sözcükleri Türkçe değil, alıntıdır. Türkçe sözcüklerde, hece sonunda ancak belli ünsüz çiftleri bulunabilir. Bunlar: -lç, -lk, -lp, -lt, -nç, -nk, -nt, -rç, -rk, -rp, -rs, -rt, -st'dir. 'sarp' Türkçe bir sözcüktür. Doğru cevap E’dir.

Bağlama ünlüsü, ünsüzle biten bir sözcüğe, köken olarak ünsüzden ibaret veya çift ünsüzle başlayan bir ekin gelmesi sonucu Türkçede hece sonunda bulunamayan bir ünsüz çiftinin ortaya çıkması durumunda, araya giren ünlüye denir. (benim) anne-m ve (benim) el-i-m örnekleri karşılaştırılırsa, anne sözcüğünün birinci kişi iyelik ekini -m olarak aldığı görülür. Oysa el sözcüğüne aynı ek getirildiği zaman araya bir i sesi girer. Bunun nedeni hece sonunda -lm ünsüz çiftinin bulunamamasıdır. Doğru cevap A'dır.

Bağlama ünsüzü, sözcüğün ünlüyle bitmesi, ekin ise ünlüyle başlaması durumunda, Türkçenin ikiz ünlülerden kaçınması nedeniyle araya giren ünsüzdür. /y/ ünsüzü bağlama ünsüzü olarak adlandırılır. 'su-y-un' kelimesinde ikiz ünlüden kaçınmak amacıyla ünlü ile biten sözcükten sonra (su) araya -y ünsüzü girmiştir. Doğru cevap D’dir.

Alıntı sözcüklerde ünlü uyumu kuralı aranmaz. Daha doğrusu bir sözcüğün önlük-artlık uyumuna girmemesi, onun alıntı olduğunun işaretlerindendir: imkân, memnun, istasyon vb. Ancak alıntı sözcükler de Türkçenin yapısal kurallarına bağlıdırlar. Bir alıntı ne kadar eski ise ünlü uyumları açısından da Türkçenin bu baskın yapısal özelliğine uyum sağlama ihtimali o kadar yüksektir. Orijinal dilde ünlü uyumuna girmeyen ama Türkçede uyuma girmiş sözcükler vardır: ḫamìr>hamur. Doğru cevap A' dır.

Ses uyumları, ünlü ve ünsüz uyumları biçiminde ortaya çıkan ve sözcükler, ekler ve enklitikleri ilgilendiren süreçlerdir. Ünlü uyumlarının bir türü olan önlük-artlık uyumu, bir sözcükte sadece a, ı, o, u gibi art veya e, i, ö, ü, gibi ön seslerin bulunmasını gerektirir: art ünlüleri içeren açık, kapı, kalın; ön ünlüleri içeren eşik, gölge, gelin sözcüklerinde olduğu gibi. Her zaman, önce gelen sesin niteliği sonra gelen sesin niteliğinin belirleyicisidir. Ek alan sözcüklerde ise ekteki seslerin belirleyicisi sözcüğün son hecesindeki ünlüdür: kapı-lar-dan, yol-da, baş-ka; ev-ler-imiz-den, göl-ge-lik, öz-ge gibi. Doğru cevap A' dır.

Söyleyişte uyumu bozan ve /g/, /k/, /l/ harfleriyle gösterilen ön damak seslerinde ise özellikle Arapça ve Farsçadan alınan sözcüklerde, hecedeki uyumsuz ünsüzden hemen önce veya sonra gelen ünlünün üzerine düzeltme işareti “^” konulmaktadır. Daha önceki Yazım Kılavuzu’nda Batı dillerinden alınan sözcüklerde de bazı du­rumlarda düzeltme işareti kullanılmaktaydı. Günümüzde geçerli olan Yazım Kılavuzu’na göre Batı dillerinden alınan sözcüklerde düzeltme işareti kullanılmaz. A, B, C, E şıklarındaki sözcükler Batı dillerinden alıntıdır. Doğru cevap D' dir.

Ötümlülük-Ötümsüzlük Uyumu: Bu uyum ünsüzlerin boğumlanma noktalarıyla ilgilidir. Ötümlü ve ötümsüz varyantları olan bir ekin, ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra ötümlü ünsüzle başlayan, ötüm­süz ünsüzlerden sonraysa ötümsüz ünsüzle başlayan biçimlerinin gelmesine ötümlülük-ötümsüzlük uyumu denir. Tanımdan da anlaşılacağı gibi bu uyum ünsüzlerle ilgilidir ve kaynaklarda ünsüz uyumu olarak da geçer. yol-da, söz-cü, öz-ge ama ağaç-ta, iş-çi, baş-ka gibi. Bu örnekte de, /p/ ünsüzü ötümsüz olduğundan, uyum kuralı gereği, ek ünsüzünün de ötümsüz /t/ olarak seçilmesi gerekir. Doğru cevap D' dir.

Ünlüyle biten hecelere açık hece, ünsüzle biten hecelere ise kapalı hece denir. Okul sözcüğünün hece yapısı o-kul olduğuna göre, ilk hecenin bir ünlüden oluştuğu ve açık hece olduğu açıktır. Diğer sözcüklerdeki tüm heceler ünsüzle biter: kav-şak, sar-sıl, sark, ev-ril. Öyleyse bu sözcükler kapalı heceler içermektedir. Doğru cevap B’ dir.