TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Türkçede ünlüler dört grupta toplanabilir: Dilin ön tarafının kabararak ön damakla arasındaki açıklığı daraltması sonucu oluşan ünlülere ön damak ünlüsü veya kısaca ön ünlü denir. Bunlar /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleridir. Dilin arka tarafının kabararak, yumuşak damakla arasındaki mesafeyi daraltması sonucu oluşan ünlülerse art damak ünlüsü veya art ünlü olarak adlandırılır. Bunlar /a/, /ı/, /o/, /u/ ünlüleridir. Kimi yayınlarda bunlara ön ve art ünlü yerine ince ve kalın ünlü de denir. Türkçede ünlülerin ikinci önemli ayırıcı özelliği, dudakların durumudur: Dudaklar düz durumdayken çıkarılan ünlülere düz ünlüler denir: /a/, /e/, /ı/, /i/ ünlüleri düz ünlülerdir. Eğer dudaklarda bir yuvarlaklaşma olur ise bu durumda yuvarlak ünlüler oluşur: /o/, /u/, /ö/, /ü/ ünlüleri de yuvarlak ünlülerdir. Ağız boşluğundaki açıklık-kapalılık, dilin ağız içinde yayvan olarak bulunması veya kabararak hava yolunu daraltmasıyla ilgilidir. Geniş ünlülerde dil her seferinde, dar karşılığına göre ağız içinde daha yayvan biçimde bulunur. Bu darlık veya genişlik durumu ünlülerin sınıflandırılmasında kullanılan üçüncü önemli ayrımdır: /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlüleri geniş, /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleri dar ünlülerdir. Verilen şekilde dudakların durumu net olarak anlaşılmadığı için bu bilgiyi kestiremeyiz. Ancak dilin arka tarafının kabararak hava yolunu daraltmış olduğu açıkça görülmektedir. Öyleyse üretilen ses art ve dar ünlülerden ı veya u olmalıdır. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Verilen seslerden /a, ı, o, u/ art oluşları bakımından aynı grupta toplanabilirken, /e/ sesi ön bir sestir. Doğru yanıt E şıkkıdır.

Verilen örneklerde /ı/ > /u/ değişimi görülmektedir. Bu seslerin her ikisi de art (kalın) ve dar (kapalı) sestir. Ayrıldıkları nokta ise dudak durumudur: /ı/ düz, /u/ yuvarlak bir ünlüdür. Doğru yanıt C şıkkıdır.

/o/ ünlüsü art, geniş, yuvarlak bir ünlüdür. Bu sesin yalnızca darlık özelliği değiştirildiğinde art, dar, yuvarlak bir ünlü olan /u/ elde edilir. Bu durumda ise sözcük kol iken kul biçimini alır. Doğru yanıt D şıkkıdır.

/k/ sesi süreksiz, patlayıcı, damaksıl, ötümsüz ve genizsil olmayan bir sestir. Bir diş sesi olan /t/ ise çıkış yeri bakımından bir damaksıl olan /k/ sesinden ayrılır. Bu iki sesin diğer bütün özellikleri özdeştir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Ünsüzler ağız ya da genizde oluşmalarına göre ağız ve geniz ünsüzleri olmak üzere ikiye ayrılırlar. Ağız ünsüzlerinde küçük dil, burun yolunu kapatarak burundan hava çıkısını engeller. Geniz ünsüzlerinde ise burun yolu açıktır. Ses oluşurken akciğerlerden gelen hava burundan da çıkar. A, B, D, E şıklarında burun yolu kapalı olduğundan ağız ünsüzü, C şıkkında ise burun yolu açık olduğundan bir geniz ünsüzü sesletilmektedir. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Tamamı sürekli olan bu seslerden /v, n, z/ ötümlü, /s, n, z/ diş, /v, z/ sızıcı, /n/ akıcıdır. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Seslerdeki evrim şöyledir: k > h; b, y > f; ç > c. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Kaynak dilde, sonunda ötümsüz ünsüz bulunduran alıntı sözcükler, ünlüyle başlayan ek aldıkları zaman, sonlarındaki ötümsüz ünsüzün ötümlüleşmesi ile ilgili kesin bir kural yoktur. Kaynak dildeki söz sonu ötümsüz ünsüz, Türkçede, her durumda ötümsüzlüğünü koruyabilir: tip-tipi, kaset-kaseti gibi. Arapça -iyet ekiyle biten sözcüklerin sonundaki /t/ sesi eklenmede ötümlüleşmez: hürriyet-hürriyeti, cumhuriyet-cumhuriyeti gibi. Bunlar gibi, iki ünlü arasında ötümsüzlüğünü koruyan örnekler yanında, Türkçenin ötümlüleşme kuralına uyan çok sayıda alıntı sözcük de vardır: elektrik-elekriği, grup-grubu gibi. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Dilin ön tarafının kabararak ön damakla arasındaki açıklığı daraltması sonucu oluşan ünlülere ön damak ünlüsü veya kısaca ön ünlü denir. Bunlar /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleridir. Doğru cevap C'dir.

Ağız boşluğundaki açıklık-kapalılık, dilin ağız içinde yayvan olarak bulunması veya kabararak hava yolunu daraltmasıyla ilgilidir. Geniş ünlülerde dil her seferinde, dar karşılığına göre ağız içinde daha yayvan biçimde bulunur. Bu darlık veya genişlik durumu ünlülerin sınıflandırılmasında kullanılan üçüncü önemli ayrımdır: /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlüleri geniş, /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleri dar ünlülerdir. Doğru cevap A'dır.

Türkçe kökenli sözcüklerde bulunan ünlüler ilk üç ölçüt göz önüne alınarak şöyle bir tabloda gösterilebilirler: 

Doğru cevap D'dir.

Çift Dudak Ünsüzleri ciğerlerden gelen havanın dudakların kapanması sonucu engellenmesiyle oluşan ünsüzlerdir: /b/, /p/ ve /m/. Dil Ucu-Diş Ünsüzleri dil ucunun dişlerin arkasına değmesi sonucu oluşan seslerdir: /d/, /n/, /s/, /t/, /z/. Diş-Dudak Ünsüzleri havanın üst dişlerle alt dudak tarafından engellenmesi sonucu oluşan seslere denir: /f/ ve /v/. Gırtlak Ünsüzleri soluğun gırtlakta bir tıkanmaya uğramasıyla çıkarılan seslere denir. Standart dilde sadece /h/ sesi bu tanıma uyar. Diş Eti-Damak Ünsüzleri ise dil ucunun diş etine değmesi ile oluşan seslerdir: /c/, /ç/, /j/, /ş/ sesleri bu gruptaki seslerdir. Doğru cevap B'dir.

Dilin ön tarafının ön damağa doğru kabararak, havayı engellemesiyle oluşan sesler, ön damak sesleridir: /g/, /k/, /l/, /r/, /y/ sesleri bu gruba girer. Doğru cevap C'dir.

Ünsüzlerin sınıflandırılmasında kullanılan ölçütlerden biri de oluşum sırasında ses tellerinin titreşip titreşmemesidir. Türkçenin ötümlü ünsüzleri /b/, /c/, /d/, /g/, /ğ/, /j/, /l/, /m/, /n/, /r/, /v/, /y/ ve /z/’dir. Ötümsüz ünsüzleri ise /ç/, /f/, /h/, /k/, /s/, /ş/, /p/, /t/’dir. Doğru cevap E'dir.

Son olarak, ünsüzler ağız ya da genizde oluşmalarına göre ağız ve geniz ünsüzleri olmak üzere ikiye ayrılırlar. Ağız ünsüzlerinde küçük dil, burun yolunu kapatarak burundan hava çıkışını engeller. Geniz ünsüzlerinde ise burun yolu açıktır. Ses oluşurken akciğerlerden gelen hava burundan da çıkar. Standart Türkçede /m/ ve /n/ olmak üzere sadece iki geniz ünsüzü vardır. Doğru cevap E'dir.

Yukarıdaki kelimelerden gök, dip, ufak, geçit ek aldığında sondaki harf ötümlüleşmektedir: "göğ-e, dib-i, ufağ-a, geçid-i". Yeni türevlerde -t sesinin bazen ötümlüleşmediği de görülmektedir. "konut" kelimesi ek aldığında ise ötümlüleşme gözükmemektedir: konut-a, konut-u vb. Doğru cevap B'dir.

"elektrik, grup, trafik, kulüp" sözcükleri ek aldıklarında sondaki ünsüz ötümsüzleşir: elektriğ-i, grub-u, trafiğ-i, kulüb-ü. "hürriyet" kelimesinde bu durum yoktur: hürriyet-i. Doğru cevap B'dir.

Ün "Ses" anlamına gelmektedir.