TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Bilimsel çalışmalarda eklerin bütün varyantlarını yazmak yerine daha pratik bir yol tutulur ve hepsini temsilen semboller kullanılır. Burada alışılmış uygulama, değişken seslerin temsilen büyük harf verilmesidir. Buna göre, şıklarda listelenen sembollerden -DI, yalnızca –dı, -di, –tı, -ti çeşitliliğinin; -DU, yalnızca –du, -dü, -tu, -tü çeşitliliğinin bir ifadesidir. –(y)DI ve –yDI, /y/ sesinin eke değil köke ait olması sebebiyle yanlıştır. –DX gösterimi ise, verilen örneklerde yer alan  -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü değişkelerinin tamamını kapsar.

Dilcilik açısından sözlü dil önceliklidir. İnsan önce sözlü dili edinir; yazı dili daha sonra eğitimle kazanılan bir beceridir. Tarihi gelişimlerine bakıldığında da yazı dillerinin sözlü dilleri temsil etmek üzere daha sonraları ortaya çıktığı görülmektedir. Kaldı ki, konuşula bütün dillerin yazı dilleri de yoktur. Yazılmayan bu dillerin konuşurları, okul öncesi çocuklar, okuryazar olmayan insanlar da ana dillerini, iletişimin aksamaması anlamında “doğru” biçimde kullanırlar. Yazının olmadığı zamanlarda veya günümüzde okuryazar olmayan insanlar için dili sonraki kuşaklara aktarmanın tek yolu sözlü aktarmadır. Sözlü dillerin sürekli değişken olması doğru olmakla birlikte bu durumun sözlü dilin öncelikli olmasıyla bir bağıntısı yoktur.

Buradan dil göstergelerinin, gösterilenle gösteren arasındaki ilişkinin nedensiz olduğu ortaya çıkar. Çünkü arada bir nedenlilik ilişkisi olsaydı, bütün dillerde aynı sesler yan yana gelerek aynı kavram ya da nesneyi gösteriyor olacaktı. Oysa, örneğin Türkçedeki su göstergesi İngilizcede water, Arapçada ab, Rusçada voda, Macarcada víz ile karşılanmaktadır. Azericede hoşuma geldi ile ifade edilen anlam, Türkçede hoşuma gitti biçiminde karşılık bulur. Göstergenin nedensizliği denilen bu durum, dil bilimsel araştırmalarda en önemli ilkelerden biridir.

Aralarında gösteren-gösterilen ilişkisi bulunan her nesne ya da durum bir göstergedir. Bu tanımdan anlaşılacağı üzere, gösterge ilişkisinin oluşabilmesi için bir gösteren ve bir gösterilen gereklidir. Ağaç kavramı gösterilen, ağaç sözcüğü gösteren, aralarındaki bağ ise göstergedir. Göstergeler kendiliğinden oluşabileceği gibi üzerinde anlaşmaya varılarak da oluşturulabilir. Örneğin gökte siyah yağmur bulutlarının oluşması bir gösterendir. Gösterdiği, yani gösterilen ise yağmur yağacağıdır. Bu durumda aradaki gösterge ilişkisi doğaldır, yani insan tarafından belirlenmemiştir. Trafik lambaları ise üzerinde anlaşmaya varılmış bir göstergedir. Hangi renk ışık yandığında sürücü ve yayaların nasıl davranacağı üzerinde daha önceden anlaşmaya varılmıştır. Buradaki örnekte ise gösterge ilişkisi uzlaşımsaldır, doğal değildir. Gösterim ise bu anlatımı görselleştiren resimin tümüdür.

Söyleyiş Ses Bilimi, seslerin nasıl çıkarıldığını, hangi konuşma organlarının kullanıldığını, çıkarılış sırasında bu organlarının durumunu, seslerin boğumlanma biçimlerini inceler ve sesleri bu açıdan sınıflandırır.

Bu organların ses aygıtında önden arkaya doğru sıralaması şöyledir: diş, diş yuvası, damak (sert damak), yumuşak damak.

Dilde anlam ayırıcı en küçük ögeye sesbirim (fonem) denir. Bu örneklerde yer alan üç adet en küçük karşıt çift (tak-pak/it-ip/etik-epik) içinde de /p/ ve /t/ sesleri sırasıyla sözcük başında, sonunda ve ortasında birbirinin yerine kullanıldığında anlamca birbirinden ayrılan sözcükler oluşturmaktadır. Öyleyse bu sesler Türkçede sesbirimdir.

Çağdaş sesçil alfabelerin kökenlerinin resim yazılara dayandığı bilinmektedir. Önceleri insanlar, ifade etmek istedikleri varlıkların resimlerini mağaralarda hâlâ görebildiğimiz çizimlerle gösterirken zamanla bu resimlerden, anlatılmak istenen varlığa benzeyen semboller ortaya çıkmıştır. Bu semboller kimi heceleri gösteren işaretlere dönüşürken (hece yazı) kimi alfabelerde de tek tek sesleri gösterecek biçimde düzenlenmişlerdir (sesçil yazı). Hem hece, hem harf gösteren işaretler taşıyan alfabeler de vardır. Örneğin Orhon Türkçesinin yazımında kullanılmış olan Runik alfabede bazı harfler heceleri bazıları da sesleri gösteriyordu. Bugün Türkçenin yazımında kullanılan alfabe her sese bir harf denkliğine büyük oranda uyulan bir sesçil alfabedir.

Bu işaretler dil incelemelerinde ele alınan ögenin eski ve yeni biçimlerini, bir başka ifadeyle gelişimini gösterir.  Okun açık tarafı eski biçim, yeni olana kaynaklık eden; uç kısmı ise gelişme sonucu ortaya çıkan daha yeni biçimi gösterir. Farsça cāmesûy>Türkçe çamaşır. Bu nedenle doğru cevap A’dır.

Sesbirim olan seslerin iki eğik çizgi arasında kullanılmasını eğik çizgiler, ögenin eski ve yeni biçimlerini eğik çizgiler, etimoloji yapılmasını yıldız işareti, eklerin bağımsız olarak kullanılmadığında yani sözcüğe eklenmek suretiyle kullanılmasını tire işareti sağlamaktadır. Alternasyon işareti, eş zamanlı kullanımları olan dil ögeleri için gösterilmektedir. Bu nedenle yanıt C’dir.

Adet sayı anlamına gelmektedir. Düzeltme işareti aldığında gelenek anlamına gelir. Aşık kemik anlamına gelir. Düzeltme aldığında aşık olan anlamına gelir. Adem yokluk demektir düzeltme işareti aldığında insanoğlu anlamına gelir. Hala babanın kız kardeşi anlamına gelir. Düzeltme işareti aldığında henüz anlamına gelmektedir. Asker sözcüğü düzeltme işareti almamaktadır. Bu nedenle cevap D’dir.

Dilcilik açısından sözlü dil önceliklidir. Dilin yeni anlamlar türetebilmesi üretken olmasıyla ilgilidir. Dilin farklı gerçekleşme biçimlerinin her biri varyant olarak ifade edilir. Diller diğer yönleri gibi sesleri açısından üstünlük veya zayıflık anlamında karşılaştırılamaz. Bu nedenle doğru cevap E’dir.

Yansımada sözcüklerden bir nedenlilik ilişkisinden bahsedilir. Yavaş konuşma gibi. Dille ilgilidir. Konuşma da dil ile ilgilidir. Çizgisellik de fiziksel seslerin çıkarılış özelliğidir. Dil göstergesidir. Sesler de dil ile ilgilidir. İkon görsel bir göstergedir. Bu nedenle doğru cevap B’dir.

Fonoloji zihinsel dil bilgisindeki kurallarla ilgilenir. Seslerin bir dilin ses sistemi içindeki işlevlerine odaklanır. Temel sorusu bir sesin belli bir dilin ses sisteminde anlam ayırıcı işlevinin olup olmadığı, bir dildeki ses arasındaki farkın anlamı ayırıp ayırmadığıdır. Fonetiğin aksine belli bir dildeki seslerin o dildeki işlevlerini, birbiriyle etkileşimlerini, diziliş ve değişim kurallarını inceler. Konusu gerçek sesler değil, soyut seslerdir. Fonetik, insan dilindeki tanımlanabilen, gerçek sesleri inceler. Bunu yaparken herhangi bir dile bağlı kalmaz. Genel olarak sesler nasıl çıkarılmaktadır, boğumlanma özellikleri nelerdir; ölçülebilir akustik dalgalar olarak fiziksel özellikler nelerdir, üretilmelerindeki fiziksel ilkeler ve sesletim süreleri nedir? gibi sorulara cevap arar. Bu nedenle cevap D’dir.

Ses bilgisinin inceleme alanları, ses, harf, seslerin anlam ayırıcı özelliği, sesbirim, ünlüler, ünsüzler, sesdizim, ünlü ve ünsüzlerle ilgili kurallar, sesler arasındaki etkileşimler, ses değişimleri, ses olaylarıdır. Söyleyiş sesbilimi ise sesbilimimi inceleme alanıdır. Bu nedenle cevap A’dır.

Alemdeki a normal a ile bayrak anlamına gelir. Ön a ile dünya anlamına gelmektedir. Bu nedenle cevap B’dir.

Yan sözcüğü hem yanmak hem de bir yön anlamına gelir. Bu nedenle doğru cevap D’dir.

Transkripsiyon, yazıyı aktarma olarak adlandırılır. Bilinmeyen bir alfabeyle yazılmış metni yorum yaparak bilinen alfabeye aktarır. Standart yazım kullandığı yollardan biridir. Yazıya aktarma ön yorumla mümkündür. Başka bir açıklama yapılmamışsa transliterasyonda harfler, transkripsiyonla karışmamaları için büyük harfle yazılır. Eğer Arap alfabesinde olduğu gibi harekeler varsa, bunlar küçük harfe gösterilirler.

Türkçede bilimsel çalışmalarda değişken sesleri göstermenin 2 yolu vardır. Birinci yol bütün değişkenleri ayrı ayrı yazmaktır. Bu yapılırken ekin sahip oldugu ünlü ve ünsüzlere göre farklı alternatifler ortaya çıkar. İkinci yolu ise eklerin bütün varyantlarını yazmak yerine hepsini temsilen semboller kullanmaktır. Burada alışılmış uygulama, değişken seslerin temsilen büyük harfle verilmesidir. Doğru cevap A şıkkıdır.

"-mış, -miş, -muş, -müş" ekleri -mXş sembolü ile ifade edilir. Doğru cevap B şıkkıdır.