TÜRKÇE SES BİLGİSİ

Eklerdeki çeşitlenmenin nedeni ünlü ve ünsüz uyumlarıdır. Tek biçimli az sayıda örnek dışında ekler ünlü ve ünsüz uyumlarına göre çeşitlenirler. Ses aygıtı, konuşma organlarını içeren konuşma düzeneği; sesbirimler, anlam ayırıcı en küçük ögeler; transkripsiyon, sözlü ağız malzemesinin konuşulduğu anda veya kaydedilerek daha sonra yazıya aktarılması; gösterge ise gösteren-gösterilen ilişkisini ifade eder.

Gelişme işaretleri (< >), dil incelemelerinde ele alınan ögenin eski ve yeni biçimlerini, bir başka ifade ile gelişimini gösterir. Okun açık tarafı eski biçimi, yeni olana kaynaklık edeni; uç kısmı ise gelişme sonucu ortaya çıkan daha yeni biçimi gösterir:  Eski Türkçe kel->günümüz Türkçesi gel-. Bu örnekte eski biçimden hareket edilmiştir. Aynı gelişmeyi yeni biçimden hareketle de göstermek mümkündür. Ancak bu durumda okların yönü ve sözcüklerin yeri değişecektir: günümüz Türkçesi gel-<Eski Türkçe kel-. Okunurken, eskiden yeniye doğru bir gelişme söz konusu ise gelişir, yeniden eskiye doğru bir işaretleme söz konusu ise gelir diye okunur. Yıldız işareti (*), etimolojik çalışmalarda belgelenmemiş örnekleri göstermesinin yanı sıra her tür çalışmada dilde kabul edilmez biçimleri de işaretler. Ses ve sesbirimleri gösteren eğik çizgiler (/ /), düşmüş veya artık kullanılmayan ses ve biçimleri gösteren sıfır işareti (ø) ve eş zamanlı kullanımları olan dil ögelerini gösteren alternasyon işareti (~), yalnızca etimolojik çalışmalara özgü değildir.

Bilimsel çalışmalarda eklerin bütün varyantlarını yazmak yerine daha pratik bir yol tutulur ve hepsini temsilen semboller kullanılır. Burada alışılmış uygulama, değişken seslerin temsilen büyük harf verilmesidir. Buna göre, şıklarda listelenen sembollerden -DI, yalnızca –dı, -di, –tı, -ti çeşitliliğinin; -DU, yalnızca –du, -dü, -tu, -tü çeşitliliğinin bir ifadesidir. –(y)DI ve –yDI, /y/ sesinin eke değil köke ait olması sebebiyle yanlıştır. –DX gösterimi ise, verilen örneklerde yer alan  -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü değişkelerinin tamamını kapsar.

Dilcilik açısından sözlü dil önceliklidir. İnsan önce sözlü dili edinir; yazı dili daha sonra eğitimle kazanılan bir beceridir. Tarihi gelişimlerine bakıldığında da yazı dillerinin sözlü dilleri temsil etmek üzere daha sonraları ortaya çıktığı görülmektedir. Kaldı ki, konuşula bütün dillerin yazı dilleri de yoktur. Yazılmayan bu dillerin konuşurları, okul öncesi çocuklar, okuryazar olmayan insanlar da ana dillerini, iletişimin aksamaması anlamında “doğru” biçimde kullanırlar. Yazının olmadığı zamanlarda veya günümüzde okuryazar olmayan insanlar için dili sonraki kuşaklara aktarmanın tek yolu sözlü aktarmadır. Sözlü dillerin sürekli değişken olması doğru olmakla birlikte bu durumun sözlü dilin öncelikli olmasıyla bir bağıntısı yoktur.

Buradan dil göstergelerinin, gösterilenle gösteren arasındaki ilişkinin nedensiz olduğu ortaya çıkar. Çünkü arada bir nedenlilik ilişkisi olsaydı, bütün dillerde aynı sesler yan yana gelerek aynı kavram ya da nesneyi gösteriyor olacaktı. Oysa, örneğin Türkçedeki su göstergesi İngilizcede water, Arapçada ab, Rusçada voda, Macarcada víz ile karşılanmaktadır. Azericede hoşuma geldi ile ifade edilen anlam, Türkçede hoşuma gitti biçiminde karşılık bulur. Göstergenin nedensizliği denilen bu durum, dil bilimsel araştırmalarda en önemli ilkelerden biridir.

Aralarında gösteren-gösterilen ilişkisi bulunan her nesne ya da durum bir göstergedir. Bu tanımdan anlaşılacağı üzere, gösterge ilişkisinin oluşabilmesi için bir gösteren ve bir gösterilen gereklidir. Ağaç kavramı gösterilen, ağaç sözcüğü gösteren, aralarındaki bağ ise göstergedir. Göstergeler kendiliğinden oluşabileceği gibi üzerinde anlaşmaya varılarak da oluşturulabilir. Örneğin gökte siyah yağmur bulutlarının oluşması bir gösterendir. Gösterdiği, yani gösterilen ise yağmur yağacağıdır. Bu durumda aradaki gösterge ilişkisi doğaldır, yani insan tarafından belirlenmemiştir. Trafik lambaları ise üzerinde anlaşmaya varılmış bir göstergedir. Hangi renk ışık yandığında sürücü ve yayaların nasıl davranacağı üzerinde daha önceden anlaşmaya varılmıştır. Buradaki örnekte ise gösterge ilişkisi uzlaşımsaldır, doğal değildir. Gösterim ise bu anlatımı görselleştiren resimin tümüdür.

Söyleyiş Ses Bilimi, seslerin nasıl çıkarıldığını, hangi konuşma organlarının kullanıldığını, çıkarılış sırasında bu organlarının durumunu, seslerin boğumlanma biçimlerini inceler ve sesleri bu açıdan sınıflandırır.

Bu organların ses aygıtında önden arkaya doğru sıralaması şöyledir: diş, diş yuvası, damak (sert damak), yumuşak damak.

Dilde anlam ayırıcı en küçük ögeye sesbirim (fonem) denir. Bu örneklerde yer alan üç adet en küçük karşıt çift (tak-pak/it-ip/etik-epik) içinde de /p/ ve /t/ sesleri sırasıyla sözcük başında, sonunda ve ortasında birbirinin yerine kullanıldığında anlamca birbirinden ayrılan sözcükler oluşturmaktadır. Öyleyse bu sesler Türkçede sesbirimdir.

Çağdaş sesçil alfabelerin kökenlerinin resim yazılara dayandığı bilinmektedir. Önceleri insanlar, ifade etmek istedikleri varlıkların resimlerini mağaralarda hâlâ görebildiğimiz çizimlerle gösterirken zamanla bu resimlerden, anlatılmak istenen varlığa benzeyen semboller ortaya çıkmıştır. Bu semboller kimi heceleri gösteren işaretlere dönüşürken (hece yazı) kimi alfabelerde de tek tek sesleri gösterecek biçimde düzenlenmişlerdir (sesçil yazı). Hem hece, hem harf gösteren işaretler taşıyan alfabeler de vardır. Örneğin Orhon Türkçesinin yazımında kullanılmış olan Runik alfabede bazı harfler heceleri bazıları da sesleri gösteriyordu. Bugün Türkçenin yazımında kullanılan alfabe her sese bir harf denkliğine büyük oranda uyulan bir sesçil alfabedir.

Bu işaretler dil incelemelerinde ele alınan ögenin eski ve yeni biçimlerini, bir başka ifadeyle gelişimini gösterir.  Okun açık tarafı eski biçim, yeni olana kaynaklık eden; uç kısmı ise gelişme sonucu ortaya çıkan daha yeni biçimi gösterir. Farsça cāmesûy>Türkçe çamaşır. Bu nedenle doğru cevap A’dır.