Çağdaş Türkçede Eğilimler II

Standart dil ile ağızları veya farklı ağız gruplarını kesin sınırlarla birbirinden ayıracak dil bilim ölçütü yoktur.Bir ağız temel alınarak geliştirilen standart dil zamanla eğitim kurumlarında öğretilmek, resmi ve yarı resmi ortamlar, basın yayın, edebiyat vb. gibi alanlarda kullanılmak suretiyle yaygınlık ve saygınlık kazanır. Böylece standart varyant, asıl ağız bölgesi dışında da kullanılan ve kabul gören bölgeler üstü bir iletişim aracına dönüşür.

Ağızlar arasında ve ağızlarla standart dil arasında aşılmaz sınırlar yoktur. Standart dille ağızlar iç içe geçmiş durumdadır. Özellikle gelişen teknolojiye paralel olarak ağızlar son yıllarda yeni kullanım alanları bulmuşlardır.

Yazılı ve sözlü biçimlerin aynı olduğu yanılgısının nedeni Türkçenin Latin kökenli harflerle yazılması, diğer dillerle karşılaştırıldığında alfabenin oldukça yeni olması
ve bir sese bir harf denkliğine kısmen uyulmasıdır.

Yazım Kılavuzu’na göre sonunda /p, ç, t, k/ ünsüzlerinden biri bulunan Meriç, Irak, Murat, Sinop gibi özel adlara ünlüyle başlayan çekim eki getirildiğinden yazımda ötümlüleşme olmaz. Meriç’i, Irak’a, Murat’ın,Sinop’a. Buna karşılık bu sözcükler söylenirken iki ünlü arasındaki ötümsüz ünsüz ötümlüleşir. Ancak çok heceli sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzün ötümlüleşmesi kuralında yazımın etkisiyle zaman zaman bozulmalar olduğu görülmektedir.

Yazı dilinde başta yazımdan kaynaklanan tek biçimliliğe karşın konuşma dili, dilin kendi doğal eğilimleri,yabancı dillerin etkisi, ağızların etkisi, sosyal gruplar arasındaki dil farkları gibi nedenlere bağlı olarak sürekli bir değişim içindedir. Bu değişme zamanla o kadar ileri gider ki yazılı biçimle konuşulan biçim arasında ciddi uçurumlar oluşabilir. 

/s/>/z/: Daha çok ağızların etkisiyle ortaya çıkan bir ses gelişmesidir. Bazı ağızlarda söz başındaki ötümsüz sızıcı /s-/ ünsüzü, ötümlü sızıcı /z-/ ünsüzüne dönüşmektedir. Aynı değişme zaman zaman söz sonunda da görülebilmektedir

/r/>/ø/: Başta Batı Anadolu ağızlarında olmak üzere sıkça görülen /r/ düşmesine günümüz konuşma dilinde seyrek de olsa rastlanmaktadır. Bu düşme söz sonunda ve ünsüz komşuluğunda görülmektedir. Bu durumu, önceleri bağımsız bir eylemken sonradan ekleşmiş olan şimdiki zaman ekinin Türkçenin yapısal özelliklerine uyum sürecinin devam ettiği biçiminde yorumlamak yanlış olmaz

Öndamak /l/ sesinin durumu: Standart söyleyişte görülen dikkat çekici ses olaylarından biri de yabancı sözcüklerdeki artdamak ünlüleri yanında kullanılan öndamak /l/ sesinin artdamaksıllaşmasıdır. Özellikle eğitimli kesim, konuşmalarında bu /l/ sesini öndamak
ünsüzü olarak söyleme çabasında olsa da bu eğilim, /l/sesini Türkçenin en önemli yapısal özelliklerinden biri olan ses uyumlarına uyarlama sürecinin sonucudur.

Elektronik iletişimdeki sınırsız özgürlük, dilde çok özel çeşitlenmelere neden olmaktadır

Gerçek dünyada rastlanabilen neredeyse her tür dil ögesi elektronik ortamda görüldüğü gibi internetin kendi getirdiği yeni çeşitlenmeler de ortaya çıkmaktadır. Sanal dünyada dil içinde aynı zamanda yepyeni varyantlar ortaya çıkmış, yabancı birinin anlayamayacağı iletişim imkânları gelişmiştir. Bunu, standart dilde bir bozulma olarak algılayanlar da vardır. Burada dilin değişmezliğinden hareket edilmektedir. Oysa dil değişkendir, standart dilin zorunlu olduğu alanlar dışında kimin hangi dili kullanacağının sınırlarını belirlemek de kullanılan dili kontrol etmek de mümkün değildir

Türkçenin vurgulama sistemi henüz iyi araştırılmamıştır

Ağızların yaygın görüşe göre daha çok kırsal kesimde, o bölgede doğup büyümüş ve bölge dışına uzun süre için çıkmamış, okuryazarlığı olmayan veya eğitim seviyesi düşük, yaşlı kimselerce konuşulduğu düşünülmekteydi. Ancak şehirleşme, iletişim ve ulaşım imkânlarındaki gelişmeler sonucunda bu durum değişmiştir

İç göç, dilin yerine getirdiği işlevlerin karmaşıklaşması, teknolojik gelişmeler gibi nedenler, gerek ağızların kullanıldığı alanın, gerekse ağızların yerine getirdiği işlevlerin genişlemesine neden olmuştur.

Eğitimi, görevi, ilişkileri, başka biçimlerle karşılaşma derecesi, ilgisi, dile ve ağızlara karşı tutumu gibi nedenlere bağlı olarak insanlar kendi ağızlarını konuşmaktan vazgeçip daha yansız, ama standart Türkçeyi veya standarda yaklaşan prestijli varyantları
tercih edebilmektedir.

Kapalı /e/ - Açık /e/: İstanbul ağzıyla ilgili görüş bildirenlerin ünlüler açısından dikkatini çeken hususlardan biri kapalı /e/ olmuştur. Standart İstanbul ağzında sesbirim olarak kapalı /e/ yoktur. Buna karşılık Anadolu ağızlarında kök hecedeki kapalı /e/ sesbirim olarak kullanılmaktadır.

Artdamaksıl /k/ Yerine Hırıltılı Gırtlak Sızıcısı /ḫ/:Özellikle Doğu Anadolu ağızlarına özgü söyleyiş özelliklerinden biri de artdamaksıl /ḳ/ ünsüzünün gırtlak sızıcısı /ḫ/ olarak söylenmesidir.

/j/ Yerine /c/: Yabancı dillerden alınan sözcüklerde bulunan /j/ sesi, yabancı sözcükleri Türkçeye uyarlama sürecinin bir sonucu olarak ona en yakın ses durumundaki /c/’ye değişir. Buna daha çok Batı kökenli sözcüklerde, söz başında rastlanır

Ünlü Kısalması: Ağızların etkisiyle ortaya çıkmış olan dikkat çekici bir ses olayı da Arapça ve Farsça kökenli bazı sözcüklerdeki uzun ünlülerin kısa söylenmesidir. Bu, özellikle, uzun ünlülerin kısalmış olduğu Doğu Anadolu ağızları ile Kıbrıs ağızlarının etkisiyle ortaya çıkmaktadır.

Ünlü Uzaması: Ağızların etkisi veya Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerin söylenişindeki tereddütten kaynaklı olarak standart söyleyişte kısa ünlülü olan bazı sözcüklerin uzun ünlüyle söylendiği görülmektedir.

Yazı dilindeki standart, daha çok yazımla ilgilidir. Söz dizimi, sözcük seçimi, cümlenin uzunluğu gibi hususlarda, dilin yapısal sınırları dışında, genel geçer standartlar belirlemek güç, hatta imkânsızdır. Bu nedenle yazı dilinde de konu, bağlam, yazanların sosyal ve psikolojik durumları, eğitim seviyeleri gibi çeşitli nedenlerle ortaya çıkan varyantlaşmalar vardır.

Dil içindeki farklı biçimlerin yaygınlaşmasında televizyon başta olmak üzere medyanın önemli bir yeri vardır.

Eğitim kurumları, basın yayın gibi yaygınlaştırılmaya çalışılan standart yazı dili yanında bölgeler üstü geçerliliği olan, yazı diline oldukça yakın bir konuşma dilinin yaygınlaşmasında en etkili araç televizyon, bunlar içinde de “uzun yıllar özel diksiyon eğitimi almış spikerlerin görev yaptığı ve başka varyantlara izin verilmeyen TRT olmuştur.

1990’lı yıllarda özel televizyon kanallarının kurulmasını takiben, standart
dille ağızlar ve diğer varyantlar arasında çok daha yoğun bir etkileşim ortaya çıkmıştır. Ayrıca iç göç dışına çıkan insanların da okullardan ve televizyondan tanıdıkları İstanbul ağzına yaklaşan biçimleri tercih etme eğiliminde olduğu gözlenmektedir.