Ses Olayları II: Biçimsel Ses Bilgisi
Ünlülerdeki nöbetleşmeler hangi şekillerde incelenmektedir?
Ünlülerdeki nöbetleşmeler;
- Açık ünlü-kapalı ünlü nöbetleşmesi
- Geniş ünlü-dar ünlü nöbetleşmesi
- Yuvarlak ünlü-düz ünlü nöbetleşmesi
- Ön ünlü-art ünlü nöbetleşmesi
- Ünlülerin sıfırla nöbetleşmesi
- Uzunluk kısalık nöbetleşmesi şeklinde incelenmektedir.
Ünsüzlerdeki nöbetleşmeler hangi şekillerde incelenmektedir?
Ünsüz nöbetleşmeleri;
Ötümlülük Ötümsüzlük Nöbetleşmesi
Söz Sonunda Tek Ünsüz ~ İkiz Ünsüz Nöbetleşmesi
Ünsüzlerin Sıfırla Nöbetleşmesi şeklinde incelenmektedirler.
Türkçe'de "sen", "gel" gibi sözcüklerin ortalarındaki e seslerinin eklenme sırasında değişmesi hangi nöbetleşme kuralı ile açıklanmaktadır?
Türkçede kapalı hecelerdeki açık e sesi eklenme sırasında hecenin açık heceye dönüşmesi durumunda kapalı e ile nöbetleşir. Bu nöbetleşme yazıda gösterilmez ve açık ünlü-kapalı ünlü nöbetleşmesi olarak adlandırılır.
Eylem kök ve gövdelerinde, geniş /a/, /e/ ünlüleri belli koşullar altında dar /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleriyle nöbetleşmesinin nedeni nedir?
Eylem kök ve gövdelerinde, geniş /a/, /e/ ünlüleri belli koşullar altında dar /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleriyle nöbetleşmesinin nedeni /y/ ünsüzünün daraltıcı etkisidir. başl/ı/yor, gelm/i/yor gibi sözcükler bu nöbetleşmeye örnektir.
Ünsüzle biten eylem kök ve gövdelerine -(y)acak eki geldiğinde, konuşma dilindeki etkisi nasıl olmaktadır?
Ünsüzle biten eylem kök ve gövdelerine -(y)AcAk eki geldiğinde,ekin ilk ünlüsü konuşma dilinde dar ünlüyle nöbetleşir:
yapacak ~ yapıcak
edecek ~ edicek
olacak ~ olucak
görecek ~ görücek
Dokuz on ve sekiz on sözcüklerinin birleşmesinden ortaya çıkmış olan doksan ve seksen sayılarındaki on sözcüğünün değişimi hangi nöbetleşme ile açıklanabilir?
Dokuz on ve sekiz on sözcüklerinin birleşmesinden ortaya çıkmış olan doksan ve seksen sayılarındaki on sözcüğünün ünlüsü düzleşerek /a/, /e/ olmuştur. Bu nöbetleşme yuvarlak ünlü düz ünlü nöbetleşmesidir.
ben+e>bana, sen+e>sana örneklerindeki ön ünlü-art ünlü nöbetleşmesinin tarihsel açıklaması nedir?
Yönelme eki Eski Türkçede -KA şeklindedir. Eklendiği adların -n ile sonlanması durumunda iki ünsüz birleşerek /geniz n/’sine dönüşür. /Geniz n/’sinin ise artdamaksıllaştırıcı bir etkisi vardır. Gelişme şöyle kurgulanabilir:
ben-ke> ben-ge> beñe>baña>bana
sen-ke> ben-ge > señe>saña>sana
agız, köngül, ogul gibi yalın haldeki sözcüklerde dar ünlünün sıfırla nöbetleşmesiyle ekli biçimleri nasıl ifade edilmektedir?
Eski Türkçeye kadar gittiğini örneklerle belirleyebildiğimiz dar ün��-
lülerin sıfırla nöbetleşmesi, Türkçe sözcüklerde ad ve eylemlerde farklı biçimlerde gerçekleşir.
agız-agzı
köngül-köngli (gönlü)
ogul-oglı şeklinde ifade edilmektedir.
Nöbetleşme gerçekleşmeyen organ adlarına iki örnek veriniz.
topuk, kemik sözcüklerine gelen eklemelerde nöbetleşme gerçekleşmez.
topuk-topuğa
kemik-kemiğe
Arapça, Farsça ve Batı dillerinden alınan ve Türkçede sözcük sonunda
bulunamayan ünsüz çiftleriyle biten sözcüklerde, sözcüğün Türkçeye uyarlanması sonucu araya giren dar, kısa, vurgusuz ünlüler, ünlüyle başlayan ekler geldiğinde nasıl değişim gösterirler?
Arapça, Farsça ve Batı dillerinden alınan ve Türkçede sözcük sonunda
bulunamayan ünsüz çiftleriyle biten sözcüklerde, sözcüğün Türkçeye uyarlanması sonucu araya giren dar, kısa, vurgusuz ünlüler, ünlüyle başlayan ekler veya yardımcı eylemlerden önce sıfırla nöbetleşirler.
hüküm-hükmü
isim- ismi gibi.
Orijinal dilde tek hece olmakla birlikte, Türkçede söz sonunda bulunamayan ünsüzlere sahip oldukları için Türkçenin hece yapısına araya giren dar ünlü sayesinde uyarlanmış olan sözcüklerden üç tanesi nelerdir?
cevz- cevizi
havz- havuzu
lehm- lehimi
sınf- sınıfı
tohm-tohumu
Yukarıda verilen sözcüklerde nöbetleşme olmamasının nedeni nedir?
Orijinal dilde tek hece olmakla birlikte, Türkçede söz sonunda bulunamayan ünsüzlere sahip oldukları için Türkçenin hece yapısına araya giren dar ünlü sayesinde uyarlanmış olan kimi alıntılarda sıfırla nöbetleşme olmaz. Bunlarda araya giren ünlü, sadece ünsüzle başlayan eklerden önce değil, ünlüyle başlayan bir ekten önce de korunur.
Lewis'e göre, ev+ünsüz yapısının genellikle türeme ünlü almadığına örnek olarak hangi sözcük verilebilir?
zevk sözcüğü Lewis'e göre, ev+ünsüz yapısının genellikle türeme ünlü almadığına örnek olarak verilebilir.
baht, taht, vals, şans gibi sözcüklerin sonunda ünlü türememesinin nedeni nedir?
/ht/, /ls/, /ns/, /yk/, /yn/, /yt/ gibi ünsüz çiftleri de Türkçe kökenli sözcüklerin sonunda bulunmaz ama alıntı sözcüklerde aralarında her zaman ünlü türemez.
hayat-hayātım, hukuk-hukūken, yar-yāri gibi sözcüklerde ünlü ile gelen eklerde uzayan son hecedeki ünlü hangi nöbetleşme kuralı ile açıklanmaktadır?
Arapça ve Farsçadan alınmış bir grup sözcükte, kapalı son hecede bulunan uzun /a/, /u/, /i/ ünlüleri Türkçedeki uzun ünlülerden kaçınma eğilimine bağlı olarak kısalmışlardır. İlgili sözcükler yalın hâlde veya ünsüzle başlayan bir ek aldıklarında ünlüleri kısa söylenmektedir. Ancak bu kısa ünlü, ünlüyle başlayan bir ek aldığında veya yardımcı eylemden önce uzun ünlüye dönüşebilir. Bu durum, uzunluk kısalık nöbetleşmesi ile açıklanmaktadır.
Ötümlülük ve ötümsüzlük kavramları nasıl tanımlanmaktadır?
Ötümlülük, bir sesin oluşumu sırasında ses tellerinin titreşmesi, ötümsüzlük ise titreşmemesi anlamındadır.
Milat sıralarına tarihlenen Ana Türkçe döneminde sözcüklerin ilk hecesinde uzun ünlüler bulunmaktadır. Bugün Türkiye Tükçesinde hangi iki sözcük bu hali korumaktadır?
Araştırmalar, milat sıralarına tarihlenen Ana Türkçe döneminde sözcüklerin
ilk hecesinde uzun ünlüler bulunduğunu ortaya çıkarmıştır. Bugün Türkiye Türkçesinde sadece yârın ve yâd el deyimi içindeki yad “yabancı” sözcüklerinde uzunluk korunmuştur.
Ötümlüleşme hangi ünsüz çiftlerinde gerçekleşmektedir?
Ötümlüleşme, uzun ünlüleri takip eden /nt/, /rt/, /nç/ gibi Türkçede sonda bulunabilen ünsüz çiftlerinde de gerçekleşir.
Alıntı sözcüklerdeki eklenmelerde ötümsüz ünsüzlerin ötümlüleşmesi nasıldır?
Eklenmede ötümsüz ünsüzlerin ötümlüleşmesi Türkçenin baskın
yapısal özelliklerinden biri olduğundan, alıntı sözcüklerin sonundaki ötümsüz ünsüzler de eklenmede iki ünlü arasında kalınca çoğunlukla ötümlüleşirler.
Söz sonunda tek ünsüz-iki ünsüz nöbetleşmesinin kuralı nedir?
Kaynak dilde, sonda ikiz ünsüz bulunan tek heceli alıntılar, Türkçede yalın durumda veya ünsüzlerden önce tek ünsüzle kullanılır ancak eklenme veya birleşme sırasında, bir ünlüden önce bu söz sonu ünsüz yeniden ikizleşir. Bu ses olayı /b/, /c/, /d/, /t/, /k/, /l/, /m/, /n/, /s/, /z/ ünsüzleriyle biten sözcüklerde ortaya çıkar.