Ses Dizimi

Türkçenin ses bilgisi açısından en önemli özelliklerinin başında ses uyumları gelir. Ses
uyumları terimiyle ise farklı ses olayları kastedilir.

Kaynaklarda kalınlık-incelik uyumu olarak geçen önlük-artlık uyumu en kısa tanımıyla bir sözcükte sadece art veya ön sıradan seslerin bulunmasıdır.

i. Ünlülerin tamamı art damak ve ön damak ünlüleri olarak
iki büyük gruba ayrılır. Buna göre /a/, /ı/, /o/, /u/ ünlüleri art damak; /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleri ise
ön damak sesleridir. Ünsüzlerden sadece /g/, /k/, /l/ seslerinin art ve ön damak biçimleri vardır;
ama bunlar bağımsız sesbirimler olmalarına rağmen alfabede farklı işaretlerle gösterilmezler.

Alıntı sözcükler de Türkçenin yapısal kurallarına bağlıdırlar. Bir alıntı ne kadar
eski ise ünlü uyumları açısından da Türkçenin bu baskın yapısal özelliğine uyum sağlama
ihtimali o kadar yüksektir. Orijinal dilde ünlü uyumuna girmeyen ama Türkçede uyuma
girmiş sözcükler vardır: ḫamìr>hamur

Sözcükte her seferinde önce gelen sesin niteliği, sonra gelenin niteliğini belirler. Sözcüğe ek gelmesi durumunda, ekin ön ünlülü mü yoksa art ünlülü mü olacağı sözcüğün
son hecesinin niteliğine bağlıdır. Son hecede art damak sesleri varsa, ek art damak ünlülerini, ön damak sesleri varsa ek ön damak ünlülerini barındırabilir.

Çeşitli nedenlerle önlük-artlık uyumunun dışında kalan Türkçe kökenli sözcükler de vardır. Uyumdan çıkmanın en önemli nedeni kimi eklerin tek biçimli oluşudur: yaparken, geliyor, baştaki vb. Bu ekler çekim eki olabileceği gibi sözcüğün anlamını değiştiren yapım
ekleri de olabilirler. Uyuma girmeyen tek biçimli ekler ön ya da art ünlülü olabilir.

Türkiye Türkçesinin önemli ses olaylarından biri de düzlük-yuvarlaklık uyumudur. Kaynaklarda dudak uyumu olarak da geçen düzlük-yuvarlaklık uyumu, sözcüğün ilk hecesinde düz bir ünlü varsa sonraki hecelerde sadece düz; yuvarlak ünlü varsa sonraki hecelerde
dar-yuvarlak veya düz-geniş ünlülerin bulunması kuralıdır.

Düzlük-yuvarlaklık uyumu bazı sözcüklerde gerçekleşmemiştir. Uyumsuzluğun nedeni dudak ünsüzleri /b/, /m/, /p/, /v/’nin /u/ ve /ü/ ünlülerinin düzleşmesini engelleyici bir rol oynamalarıdır:
kavun
kabuk
kavurmak
çamur
yavru
tapu vb.

Bu uyum ünsüzlerin boğumlanma noktalarıyla ilgilidir. Ötümlü ve ötümsüz varyantları
olan bir ekin, ünlülerden ve ötümlü ünsüzlerden sonra ötümlü ünsüzle başlayan, ötümsüz ünsüzlerden sonraysa ötümsüz ünsüzle başlayan biçimlerinin gelmesine ötümlülükötümsüzlük uyumu denir. Tanımdan da anlaşılacağı gibi bu uyum ünsüzlerle ilgilidir ve
kaynaklarda ünsüz uyumu olarak da geçer.

Bir solukta çıkarılan ses veya seslerin bütününe hece denir. Daha önce de geçtiği gibi Türkçede hece çekirdeğini ünlü oluşturur. Heceyi ünlü kurar ve sadece ünlüler tek başlarına
hece olabilir. Her ünlü, varsa kendinden önce gelen ünsüzü ve kendinden sonra gelen tek
veya iki ünsüzü kurduğu hecenin içine alır.

Türkçede tek ünlüden oluşan tek kök o’dur ve çekimde, ünsüzle başlayan eklerden
önce araya bir ünsüz girer: o-n-da, o-n-un vb. Türkçede kökler genellikle tek hecelidir ve
birden fazla heceli sözcüklerin büyük çoğunluğu türemiştir. Türkçede heceyi ünlü kurduğu için sözcüğün sadece ilk hecesi ünlüyle başlayabilir.

Standart dilde heceleme yapılırken Türkçe sözcüklerde hecelerin söylenişi esas alınır.
Türkçe kökenli çok heceli sözcüklerde sadece ilk hece ünlüyle başlayabilir:
o-da
e-vi
u-çuk

Türkçenin heceleme kuralları eklenmeyi de etkiler. Ünlüyle biten bir sözcükten sonra
ünlüyle başlayan bir ek gelince araya bir yardımcı ses girer ve “İlk hece dışındaki heceler
ünlüyle başlayamaz.” kuralına uyulmuş olur:
sev-gi-yi
ka-pı-ya

Tipik Olmayan Sesler
Geniz ünlüleri, gırtlak ünsüzleri, ayın ve hemze Türkçe için tipik olmayan seslerdir. Yine sızıcı sesler de (/f/, /v/, /j/) Türkçe için tipik değildir.

İkiz ünlülerden kaçınma da Türkçe için tipiktir. Türkçede bir hecede sadece bir ünlü bulunabilir. İki ünlü iki ayrı hecede de yan yana gelmez, ancak birleşik sözcüklerde bu mümkün olabilir: havaalanı vb. Bu nedenle ünlü ile biten bir sözcük ünlü ile başlayan bir ek
alınca araya yardımcı ses girer: oda-y-a vb. (bk. Heceleme).

Türkçe sözcüklerde, hece sonunda ancak belli ünsüz çiftleri bulunabilir:
-lç, -lk, -lp, -lt: ölç-, ilk, alp, alt
-nç, -nk, nt: inanç, denk, ant
-rç, -rk, -rp, -rs, -rt: sürç-, ürk-, sarp, pars, art
-st: üst

Türkçe sözcüklerde geniş yuvarlak /o/ ve /ö/ ünlüleri yalnız ilk hecede bulunabilir. -(X)yor
şimdiki zaman eki bağımsız yorı- fiilinden geliştiği için istisnadır. İlk hece dışında bu ünlüleri bulunduran sözcükler yabancı kökenlidir. Ancak ağızlarda ve konuşma dilinde ilk
hece dışındaki /o/ ve /ö/ ünlülerinin yabancı sözcüklerde de sıkça değiştirildiği ve bu ünlüleri barındıran sözcüklerin Türkçenin yapısal kurallarına uygun hâle getirildiği görülür.

Bağlama ünlüsü, ünsüzle biten bir sözcüğe, köken olarak ünsüzden ibaret veya çift ünsüzle
başlayan bir ekin gelmesi sonucu Türkçede hece sonunda bulunamayan bir ünsüz çiftinin
ortaya çıkması durumunda, araya giren ünlüye denir. (benim) anne-m ve (benim) el-i-m
örnekleri karşılaştırılırsa, anne sözcüğünün birinci kişi iyelik ekini -m olarak aldığı görülür.

Bağlama ünsüzü, sözcüğün ünlüyle bitmesi, ekin ise ünlüyle başlaması durumunda, Türkçenin ikiz ünlülerden kaçınması nedeniyle araya giren ünsüzdür (Türkçe kaynaklarda konunun ele alınışı için bk. Karademir 2011). Örneğin Türk-üm derken, sözcüğün ünsüzle bitmiş olması nedeniyle bildirme eki olan -(y)Xm, sözcüğe bir yardımcı öge olmaksızın bağlanmıştır. iyi-y-im sözcüğünde ise /-ii-/ ikiz ünlüsünden kaçınmak için araya /-y-/
yardımcı ünsüzü girmiştir

Ses olaylarına geçmeden önce, eklenme sırasında ortaya çıkan yardımcı seslerden de söz
etmek gerekir. Bunlara yardımcı ses denmesinin nedeni, eklenme sırasında yardımcı bir
öge olarak görev yapmalarıdır. Nöbetleşmeler bölümünde yeniden üzerinde durulacak
olan yardımcı sesler, eklenme sırasında Türkçenin yapısal özellikleri nedeniyle söz sonunda bulunamayan ünsüz çiftlerinden veya ikiz ünlülerin oluşumundan kaçınmak amacıyla ortaya çıkarlar.