TÜRKÇE SES BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 2

Daha çok ağızların etkisiyle ortaya çıkan bir ses olayıdır. Bazı ağızlarda söz başındaki ötümsüz sızıcı /s-/ ünsüzü, ötümlü sızıcı /z-/ ünsüzüne dönüşmektedir:

soba>zoba
sebze>zebze
sopa>zopa

Dünya sözcüğünde uzun ünlülerin kısa söylenmesi söz konusudur.

Jeton-Doğru yazılışı

Ağızların etkisiyle ortaya çıkmış olan dikkat çekici bir ses olayı da Arapça ve Farsça kökenli bazı sözcüklerdeki uzun ünlülerin kısa söylenmesidir. Bu özellikle uzun ünlülerin kısalmış olduğu Doğu Anadolu ağızları ile Kıbrıs ağızlarının etkisiyle ortaya çıkmaktadır:

alem 
aşık
dünya 
rica

Standart Türkçenin bölgeler üstü bir geçerlilik kazanması, sanıldığının aksine, oldukça yenidir.

Doğru yazılışlar:

Yanlış

Yalnız

Jeton

Şarj

Standart söyleyişte görülen dikkat çekici ses olaylarından biri de yabancı sözcüklerdeki artdamak ünlüleri yanında kullanılan öndamak /l/ sesinin artdamaksıllaşmasıdır. Özellikle eğitimli kesim, konuşmalarında bu /l/ sesini öndamak ünsüzü olarak söyleme çabasında olsa da bu eğilim, /l/ sesini Türkçenin önemli yapısal özelliklerinden olan ses uyumlarına uyarlama sürecinin sonucudur:

laf, alfabe, rol, dolar gibi.

Doğru yazımları :

Eylenmek > eğlenmek

gidiyom > gidiyorum

meraba >merhaba

olucak > olacak

yapıyor ise doğru yazılmıştır.

Standart Türkçe de İstanbul ağzına dayandığından, ilke olarak her anadili konuşuru-nun aynı zamanda ağız konuşuru olduğunu söylemek yanlış olmaz.

Standart dilde, söyleyişte gözlenen dikkat çekici ses özelliklerinden biri de geniş ünlülerdeki daralmadır: yapacağım>yapicimarayayım>arayım ~ ariyim ~ arıyımdeğil mi>di

Başta Batı Anadolu ağızlarında olmak üzere sıkça görülen /r/ düşmesine günümüz konuşma dilinde seyrek de olsa rastlanmaktadır. Bu düşme söz sonunda ve ünsüz komşuluğunda görülmekte, özellikle de şimdiki zaman ekinde dikkat çekmektedir: yapıyo yapıyosun

A şıkkındaki "yapıyor > yapıyo "değil mi > di mi" şeklinde değişime uğramış kelimeleri bu şartı sağlamaktadır.

Parçalarüstü birimler bölümünde de ayrıntılı olarak üzerinde durulduğu gibi Türkçenin vurgulama sistemi henüz iyi araştırılmamıştır. Ancak yine de standart vurgulamadan sap-malar konusunda Doğan Aksan, aşağıdaki örneklerde, İstanbul ağzı (standart ağız) ile öteki ağızlar arasındaki vurgu farkına işaret etmiştir.

B şıkkında görülen "/içiyos/" konuşma dilinde görülen eğilimlerden biri de söz sonunda ötümlü, sızıcı /-z/ ünsüzünün ötümsüzleşmesidir. Bu gelişme başka sözcüklerde de görülmekle birlikte özellikle birinci çoğul kişi ekinde dikkat çekmektedir. Diğer şıklarda ise bölgesel ağızlardan kaynaklı değişmeler görülmektedir.

“Türkçe yazıldığı gibi konuşulur, konuşulduğu gibi yazılır.” şeklinde oldukça yaygın bir görüş vardır. Ancak vurgu, durak, ton gibi parçalarüstü ögeler başta olmak üzere, sözlü dile özgü özelliklerin önemli bir kısmı yazıda gösterilmediğinden, bu görüşün gerçek durumla ilgisi yoktur. Bu görüşün temelinde, Türkçenin oldukça genç sayılabilecek bir yazı dili olması ve alfabe düzenlenirken bir harfe bir ses ilkesine önemli ölçüde uyulması yatmaktadır. Hiçbir doğal dil konuşulduğu gibi yazılmaz, yazıldığı gibi konuşulmaz. Bu durum, Türkçe için de geçerlidir. Farklı biçimlerde söylenen bir sözcük, standart yazımda tek biçimli yazılır. Yine standart yazımla verilmiş bir sözcüğü farklı okuyucular, farklı biçimlerde seslendirirler. Doğru cevap B'dir.

İnternette ve kısa mesajlar başta olmak üzere elektronik ortamda kullanılan dilin incelenmesi apayrı bir araştırma alanıdır. Özellikle gençlerin yazışmalarında görülen biçimle-rin konuşma diline daha yakın olduğu söylenebilir:

iyi>ii
oluyor>oluo
bilmiyorum>bilmio

Uyucam konuşma dilinde söylenirken uyuyacağım şeklinde yazılmalıdır. Doğru cevap E'dir.

Standart vurgulamadan sapmalar konusunda Doğan Aksan, aşağıdaki örneklerde, standart (İstanbul) ağzı ile öteki ağızlar arasındaki vurgu farkına işaret etmiştir

Yazım Kılavuzu’na göre sonunda /p/, /ç/, /t/, /k/ ünsüzlerinden biri bulunan Meriç, Burak, Murat, Sinop gibi özel adlara ünlüyle başlayan çekim eki getirildiğinden yazımda ötümlüleşme olmaz: Meriç’i, Burak’a, Murat’ın, Sinop’a. Doğru cevap E'dir.

Ağızların etkisiyle ortaya çıkmış olan dikkat çekici bir ses olayı da Arapça ve Farsça kökenli bazı sözcüklerdeki uzun ünlülerin kısa söylenmesidir. Bu özellikle uzun ünlülerin kısalmış olduğu Doğu Anadolu ağızları ile Kıbrıs ağızlarının etkisiyle ortaya çıkmaktadır

alem /ālem/ > /alem/
aşık /āşık/ > /aşık/
dünya /dünyā/ > /dünya/
rica /ricā/ > /rica/

/laik/ > /lāik/ söylenişinde ise /laik/ söylenişi doğru bir söylenme biçimi ve doğru cevap D'dir.

Herkes kelimesinin söylenişi herkez şeklindedir. Doğru cevap A'dır.

Ağızların etkisi veya Arapça ve Farsça kökenli sözcüklerin söylenişindeki tereddütten kaynaklı olarak standart söyleyişte kısa ünlülü olan bazı sözcüklerin uzun ünlüyle söylendiği görülmektedir:

Doğru / Yanlış

hakem//hākem/

/zafer/ /zāfer/

/resm-i geçit/ /resmìgeçit/

/tarìkat/ /tārikat/

/laik/ /lāik/

/lider/ /lìder/

Doğru cevap E'dir