TÜRKÇE SES BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 14

Ses olaylarının bir kısmı da ağızlar ile standart dilin karşılaştırılması sonucunda fark edilebilir: böyük/büyük, deñiz/deniz, gapı/kapı, ilimon/limon vb. Dil eğitimi açısından elbette standart dilde nelerin olduğunun öğretilmesi önceliklidir. Ancak ses olayları ele alınırken, gerek standart dildeki biçimlerin gerekse genel olarak dilin daha iyi anlaşılabilmesi, konuşurların çevrelerindeki dil değişkenliğine karşı duyarlılık ve insancıl bir anlayış geliştirebilmeleri için standart dışı doğal gerçekleşmelerin de göz ardı edilmemesi gerekir. Ne var ki kuralcı dil bilgisi kitapları, ağızlardaki farklı biçimleri standart dilin bozulmuş, yanlış ve kaba biçimleri olarak yansıtmayı tercih ederler ki bunun bilimsel dayanağı yoktur. Her doğal dil farklı işlevleri yerine getiren bir varyantlar yığınından oluşur. Ağızlar da di- lin doğal gelişimi sonucu ortaya çıkmış, dil içinde belli işlevleri yerine getiren biçimlerdir; ne kaba, ne yanlış ne de bozukturlar; sadece standart biçimden farklıdırlar. Sanıldığı gibi standart dilden bozulmamışlardır.

Ünlü Daralması: Geniş /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlülerinin çeşitli nedenlerle dar ünlüye dönüşmesine ünlü daralması denir. Eski Türkçede geniş ünlü bulundurduğunu bildiğimiz bazı sözcükler bugün dar ünlülerle görülmektedir: yokarı/ yukarı gibi.

Artdamaksıllaşma: Ön damak ünlülerinin art damak ünlüsüne dönüşmesine artdamaksıllaşma denir. Aynı durumu göstermek için kaynaklarda, gösterdiği durumlar arasında bir çağrışım olmadığı için bu çalışmada tercih edilmemiş olan kalınlaşma terimi de kullanılır.

Düzleşme: Düzleşme, yuvarlak bir ünlünün düz bir ünlüye dönüşmesidir.Tarihi dönemleri, özellikle dar ünlülerde bir yuvarlaklaşma eğilimi görülen Eski Ana- dolu Türkçesi dönemini günümüz Türkçesiyle karşılaştıracak olursak, düzlük-yuvarlaklık uyumunun da bir sonucu olarak, bugün genel bir düzleşme eğiliminden söz edilebilir.

Ünlü Türemesi: Türkçenin yapısal özelliği olarak söz başında ve sonunda bulunama- yan ünsüzler veya ünsüz çiftleri vardır. Bu tür ünsüz veya ünsüz çiftlerini barındıran alıntı sözcükler, Türkçeye uyarlanmaktadır. Uyarlama süreçlerinin bir sonucu da ünlü türeme- sidir. Bu türeme ünlü, söz başında ve ünsüz gruplarının arasında görülebilir.

Söz başında alıntı bir sözcüğün başında Türkçede söz başında bulunamayan /r/, /l/ ün- süzlerinden biri varsa, başında dar bir ünlü türer. Ancak bu türeme yerel söyleyişlerde gö- rülür, yazıya yansımaz:

Ünsüz Tekleşmesi: Türkçe kökenli sözcüklerde ikiz ünsüz ancak iki farklı hecede orta- ya çıkabilir.

elli
belli
Bu tip Türkçe sözcüklerin çok azında ünsüz tekleşmesi gerçekleşmiştir: ullug>ulu. Alıntı birkaç sözcükte de söz içindeki ikiz ünsüzler tekleşmiştir:

Dudaksıllaşma: Dudak ünsüzü olmayan, ama dudak ünsüzleriyle ortak özelliği olan bir ünsüzün dudak ünsüzüne dönüşmesine dudaksıllaşma denir. Standart Türkçede yu- varlak ünlüler komşuluğundaki geniz n’si yine bir geniz ünsüzü, ama aynı zamanda dudak ünsüzü de olan /m/’ye değişmiştir.

Benzeşme sürecinde, çıkış sırası önce olan sesin sonrakini etkilemesi ilerleyici benzeşme, çıkış sırası sonra olan sesin öncekini etkilemesi ise gerileyici benzeşme olarak adlandırılır.

Yalnızca A seçeneğindeki geniş ünlü~dar ünlü nöbetleşmesi yazıya da yansımıştır, diğerleri konuşma diliyle sınırlıdır.

Bu örneklerin hepsinde de, yuvarlak ünlüyle biten fiil köküne [y] yardımcı sesiyle başlayan bir ek gelmesi sonucunda ortaya çıkan, yuvarlak ünlü ~ düz ünlü nöbetleşmesi vardır. Doğru cevap C'dir.

C seçeneğinde verilen bilgi bu ses olayının özünü anlatmaktadır, diğer bilgiler yanlıştır.

Yalnızca D seçeneğinde verilen bilgi soru kökündeki örnekleri açıklamaktadır.

Verilen örnekler, ikilemeler ve birleşik sözcüklerle ilgili bir açıklama gerektirmektedir; bu da yalnızca E seçeneğinde vardır. Doğru cevap E'dir.

Burada tek değişen yalın biçimin sonundaki ünsüzün ek önünde değişmesidir. O halde ünsüzlerle ilgili bir nöbetleşme vardır. Doğru cevap D'dir.

Çok heceli sözcük sonunda ötümlüleşme genel kuralı adlarla ilgilidir, eylemlerle değil. Doğru cevap B'dir.

Bu beş önerme de doğrudur ama yalnızca D seçeneği verilen örnekleri açıklamaktadır.

Yalnızca B seçeneği verilen örnekleri açıklamaktadır.

Yalnızca A seçeneğindeki açıklama verilen örneklerle ilgilidir.

B, ve C şıklarında geniş ünlü-dar ünlü nöbetleşmesi, D şıkkında yuvarlak ünlü-düz ünlü nöbetleşmesi, E şıkkında ise ön ünlü-art ünlü nöbetleşmesi görülmektedir. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Ön Ünlü ~ Art Ünlü Nöbetleşmesi: Standart Türkçede, eklenme sırasında köke ait ön ünlünün art ünlüye değiştiği tek örnek ben ve sen zamirlerinin yönelme eki -(y)A aldıklarında görülür: ben+e>bana, sen+e>sana gibi. Bu nöbetlesmenin açıklanabilir tarihsel nedenleri vardır. Yönelme eki Eski Türkçede -KA seklindedir. Eklendiği adların -n ile sonlanması durumunda iki ünsüz birleşerek /geniz n/’sine dönüşür. /Geniz n/’sinin ise artdamaksıllaştırıcı bir etkisi vardır. Gelişme şöyle kurgulanabilir: ben-ke> ben-ge> beñe>baña>bana, sen-ke> ben-ge > señe>saña>sana. Doğru yanıt B şıkkıdır.