TÜRKÇE SES BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 9

"Standart Türkçede /m/ ve /n/ olmak üzere sadece iki geniz ünsüzü vardır...aslında normal n olarak bilinen /n/ sesi de nazaldır."

Dilin arka tarafının kabarıp yumuşak damakla birlikte soluğu engellemesi sonucu oluşan /g/, /ğ/, /k/ ve /l/ sesleri bu gruba dâhildir.Son iki grupta, alfabede tek bir harfle gösterilen ama söyleyişte art ve ön biçimleri bulunan sesler de yer almaktadır. Çünkü bu sesler, tanımlarda da görüldüğü gibi, dilin ön veya arka tarafının kabarıp üst damakla birlikte hava yolunda bir engel meydana getirmesiyle oluşabilmektedir. Oluşum noktaları açısından böyle bir ayrım uygundur. Bunların ön damak veya art damak ünsüzü olmaları, Türkçe kökenli sözcüklerde anlam ayırıcı değere sahip değildir. Ancak kar (yağan) -kâr (kazanç), sol (taraf) -sol (nota) örneklerinde olduğu gibi başka dillerden kopyalanmış örneklerde bunlar sesbirim olabilmektedir.

Türkçede ünlülerin bir ayırıcı özelliği de, dudakların durumudur: Dudaklar düz durumdayken çıkarılan ünlülere düz ünlüler denir: /a/, /e/, /ı/, /i/ ünlüleri düz ünlülerdir. Eğer dudaklarda bir yuvarlaklaşma olur ise bu durumda yuvarlak ünlüler oluşur: /o/, /u/, /ö/, /ü/ ünlüleri de yuvarlak ünlülerdir. /u/ ünlüsü dudaklarda yuvarlaklaşma gertirdiğinden bu durumda üretilmesi diğerlerine göre daha zor olacaktır. Doğru yanıt E şıkkıdır.

Türkçede ünlüler dört grupta toplanabilir: Dilin ön tarafının kabararak ön damakla arasındaki açıklığı daraltması sonucu oluşan ünlülere ön damak ünlüsü veya kısaca ön ünlü denir. Bunlar /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleridir. Dilin arka tarafının kabararak, yumuşak damakla arasındaki mesafeyi daraltması sonucu oluşan ünlülerse art damak ünlüsü veya art ünlü olarak adlandırılır. Bunlar /a/, /ı/, /o/, /u/ ünlüleridir. Kimi yayınlarda bunlara ön ve art ünlü yerine ince ve kalın ünlü de denir. Türkçede ünlülerin ikinci önemli ayırıcı özelliği, dudakların durumudur: Dudaklar düz durumdayken çıkarılan ünlülere düz ünlüler denir: /a/, /e/, /ı/, /i/ ünlüleri düz ünlülerdir. Eğer dudaklarda bir yuvarlaklaşma olur ise bu durumda yuvarlak ünlüler oluşur: /o/, /u/, /ö/, /ü/ ünlüleri de yuvarlak ünlülerdir. Ağız boşluğundaki açıklık-kapalılık, dilin ağız içinde yayvan olarak bulunması veya kabararak hava yolunu daraltmasıyla ilgilidir. Geniş ünlülerde dil her seferinde, dar karşılığına göre ağız içinde daha yayvan biçimde bulunur. Bu darlık veya genişlik durumu ünlülerin sınıflandırılmasında kullanılan üçüncü önemli ayrımdır: /a/, /e/, /o/, /ö/ ünlüleri geniş, /ı/, /i/, /u/, /ü/ ünlüleri dar ünlülerdir. Verilen şekilde dudakların durumu net olarak anlaşılmadığı için bu bilgiyi kestiremeyiz. Ancak dilin arka tarafının kabararak hava yolunu daraltmış olduğu açıkça görülmektedir. Öyleyse üretilen ses art ve dar ünlülerden ı veya u olmalıdır. Doğru yanıt A şıkkıdır.

Verilen seslerden /a, ı, o, u/ art oluşları bakımından aynı grupta toplanabilirken, /e/ sesi ön bir sestir. Doğru yanıt E şıkkıdır.

Verilen örneklerde /ı/ > /u/ değişimi görülmektedir. Bu seslerin her ikisi de art (kalın) ve dar (kapalı) sestir. Ayrıldıkları nokta ise dudak durumudur: /ı/ düz, /u/ yuvarlak bir ünlüdür. Doğru yanıt C şıkkıdır.

/o/ ünlüsü art, geniş, yuvarlak bir ünlüdür. Bu sesin yalnızca darlık özelliği değiştirildiğinde art, dar, yuvarlak bir ünlü olan /u/ elde edilir. Bu durumda ise sözcük kol iken kul biçimini alır. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Ünsüzler ağız ya da genizde oluşmalarına göre ağız ve geniz ünsüzleri olmak üzere ikiye ayrılırlar. Ağız ünsüzlerinde küçük dil, burun yolunu kapatarak burundan hava çıkısını engeller. Geniz ünsüzlerinde ise burun yolu açıktır. Ses oluşurken akciğerlerden gelen hava burundan da çıkar. A, B, D, E şıklarında burun yolu kapalı olduğundan ağız ünsüzü, C şıkkında ise burun yolu açık olduğundan bir geniz ünsüzü sesletilmektedir. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Tamamı sürekli olan bu seslerden /v, n, z/ ötümlü, /s, n, z/ diş, /v, z/ sızıcı, /n/ akıcıdır. Doğru yanıt C şıkkıdır.

Seslerdeki evrim şöyledir: k > h; b, y > f; ç > c. Doğru yanıt D şıkkıdır.

Kaynak dilde, sonunda ötümsüz ünsüz bulunduran alıntı sözcükler, ünlüyle başlayan ek aldıkları zaman, sonlarındaki ötümsüz ünsüzün ötümlüleşmesi ile ilgili kesin bir kural yoktur. Kaynak dildeki söz sonu ötümsüz ünsüz, Türkçede, her durumda ötümsüzlüğünü koruyabilir: tip-tipi, kaset-kaseti gibi. Arapça -iyet ekiyle biten sözcüklerin sonundaki /t/ sesi eklenmede ötümlüleşmez: hürriyet-hürriyeti, cumhuriyet-cumhuriyeti gibi. Bunlar gibi, iki ünlü arasında ötümsüzlüğünü koruyan örnekler yanında, Türkçenin ötümlüleşme kuralına uyan çok sayıda alıntı sözcük de vardır: elektrik-elekriği, grup-grubu gibi. Doğru yanıt A şıkkıdır.