TÜRKÇE SES BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 7

Dilin ön tarafının kabararak ön damakla arasındaki açıklığı daraltması sonucu oluşan ünlülere ön damak ünlüsü veya kısaca ön ünlü denir. Bunlar /e/, /i/, /ö/, /ü/ ünlüleridir. /a/ ise art damak ünlüsüdür. Doğru cevap D şıkkıdır.

Yukarıda verilenlerin tamamı, ünsüzlerin sınıflandırmasında kullanılmaktadır. Doğru cevap E şıkkıdır.

Dilin ön tarafının ön damağa doğru kabararak, havayı engellemesiyle oluşan sesler, ön damak sesleridir: /g/, /k/, /l/, /r/, /y/ sesleri bu gruba girer. /n/ve /t/ ise dil ucu-diş ünsüzüdür. Doğru cevap A şıkkıdır.

Türkçenin ötümlü ünsüzleri /b/, /c/, /d/, /g/, /ğ/, /j/, /l/, /m/, /n/, /r/, /v/, /y/ ve /z/’dir. Ötümsüz ünsüzleri ise /ç/, /f/, /h/, /k/, /s/, /ş/, /p/, /t/’dir.

Ciğerlerden gelen havanın çıkarılması sırasında, havanın gırtlaktan itibaren herhangi bir yerde tıkanması, hava yolundaki çeşitli daralmalar, sürtünme, kapanma, sızma, ses tellerinin titreşip titreşmemesi, dilin dişlere, damağa değip değmemesi, dudakların durumu vb. gibi çeşitli durumlar seslerin niteliğini belirler. Sesler, bu çıkış biçimlerine göre çeşitli benzerlik veya farklılıkları göz önünde bulundurularak sınıflandırılırlar. Bunların bir bölümü alfabede yer alan çeşitli harflerle gösterilir. Yazıda gösterildikleri için de parçalı sesbirimler adını alırlar. Bazıları ise sadece söyleyişte yer alırlar ve parçalarüstü sesbirimler olarak adlandırılırlar. Uzunluk, vurgu, ezgi, ton gibi ögeler, parçalarüstü sesbirimlerdir

Ünlülerin tanımlanmasında ve sınıflandırılmasındaki en büyük sorun, ünsüzlerdekinin aksine, söylenişleri sırasında dudakların yuvarlaklaşması dışında, ağız boşluğunda neler olduğunun hissedilmemesidir (Kortman 1999: 28). Dudakların durumu Türkçe ünlülerin ayrılmasında önemlidir, ancak ünlülerde asıl önemli olan dildir. “Ünlülerin hem niteliği hem de niceliği, duruma göre (a) dilin belli bir bölümünün, (b) hangi pozisyonda, (c) ne kadar süreyle kaldığına bağlı olarak değişir. (Bundan başka dilin pozisyonu söyleyiş sırasında değişebilir ve böylece bambaşka bir ünsüz oluşabilir (Kortman 1999: 28).

Türkçe kökenli sözcüklerde bulunan ünlüler ilk üç ölçüt göz önüne alınarak şöyle gösterilebilirler:

Art Damak-Düz-Geniş: a                        Ön Damak-Düz-Geniş: e 

Art Damak-Düz-Dar: ı                            Ön Damak-Düz-Dar: i

Art Damak-Yuvarlak-Geniş: o                 Ön Damak-Yuvarlak-Geniş: ö

Art Damak-Yuvarlak-Dar: u                   Ön Damak-Yuvarlak-Dar: ü

Türkçe kökenli sözcüklerde bulunan ünlüler ilk üç ölçüt göz önüne alınarak şöyle gösterilebilirler:

Art Damak-Düz-Geniş: a                Ön Damak-Düz-Geniş: e
Art Damak-Düz-Dar: ı                    Ön Damak-Düz-Dar: i
Art Damak-Yuvarlak-Geniş: o          Ön Damak-Yuvarlak-Geniş: ö
Art Damak-Yuvarlak-Dar: u             Ön Damak-Yuvarlak-Dar: ü

Alfabe kanununa göre harfler ise kendilerinden sonra gelen bir /e/ ünlüsü ile seslendirileceklerdir. Buna göre /b/ harfi be şeklinde söylenir. Bunun nedeni ünsüzlerin tek başlarına hece oluşturamamalarıdır.

Dil Ucu-Diş Ünsüzleri
Dil ucunun dişlerin arkasına değmesi sonucu oluşan seslerdir: /d/, /n/, /s/, /t/, /z/ sesleri Türkçenin dil ucu-diş ünsüzleridir.

Soluğun gırtlakta bir tıkanmaya uğramasıyla çıkarılan seslere denir. Standart dilde sadece /h/ sesi bu tanıma uyar.
Yukarıdaki açıklamalardan da anlaşıldığı gibi ünsüzler çıkarıldıkları noktalara göre belli gruplarda toplanabilmektedir. Ama aynı noktada birden fazla ünsüz oluşabilmektedir. Türkçenin sesbirim değerindeki ünsüzlerini, en az bir özelliğiyle diğerlerinden ayrılacak şekilde yeni ölçütlerle sınıflandırmak gerekmektedir.

Türkçe Kökenli Sözcüklerde Bulunmayan Ünsüzler
Türkçe, ünsüzler açısından kendine özgü bazı özelliklere sahiptir. Öyle ki ünsüzlerin bir bölümü Türkçe kökenli sözcüklerde hiçbir pozisyonda, bir bölümü ise söz başında veya sonunda bulunamazlar.
/j/ Ünsüzü
Bu ünsüz Türkçe kökenli bir sözcüğün hiçbir yerinde bulunamaz; sadece alıntı sözcüklerde bulunabilir:
jilet
Jale
jandarma vb.
Bu nedenle, /j/ sesinin yerine ağızlarda sık sık /c/ sesi kullanılır: cilet, Cale, candarma gibi.
/h/, /f/, /c/ Ünsüzleri
Bazı ünsüzler ise Türkçe sözcüklerde ancak ikincil, yani başka seslerden değişmiş olarak bulunabilirler. Bunlar da /h/, /f/, /c/ ünsüzleridir:
Eski Türkçe Günümüz Türkçesi
kanı
kangı
öbke
yuyka
açıksançak
hani
hangi
öfke
yufka
acık-
sancak
Ancak bu üç ünsüzün bulunduğu sözcük sayısı günümüz Türkçesinde son derece azdır. Türkçe kökenli sözcüklerde birincil olarak bulunmamakla birlikte /c/ ünsüzü, /ç/ ünsüzünden türediği için, diğerlerine göre daha fazla sözcükte görülür. Bu ünsüzlerden birisini taşıyor olması çoğu durumda bir sözcüğün Türkçe kökenli olmadığının da işaretidir.

Söz Başında Bulunmayan Ünsüzler
Türkçede söz başında bulunabilen ünsüz sayısı diğer pozisyonlara göre oldukça sınırlıdır. Türkçe kökenli sözcüklerde, söz başında /ğ/, /l/, /m/, /n/, /r/, /ş, /z/ ünsüzleri bulunmaz. Bir sözcüğün bu ünsüzlerden birisiyle başlaması, kökeninin Türkçe olmadığını gösterir. Ancak günümüz Türkçesinde bu kuralın kimi istisnaları vardır. Örneğin /n/ ünsüzü sadece ne ve bundan türemiş olan nereye, nasıl, niçin, neden gibi sözcüklerde bulunabilir. /ş/ sesi de şu, şimdi, şiş gibi Türkçe örneklerde geçer ama ikincildir, yani başka seslerden gelişmiştir.

Özellikleri verilen ünlü ü'dür. Doğru yanıt D.

Üretim sırasında ciğerlerden gelen havanın engellenmesinin ses aygıtının hangi bölgesinde olduğu, ses tellerinin titreşip titreşmediği, bir patlama sonucu veya uzun sürede üretilmesi ve ağız ya da hava çıkışının ağız ya da burundan olması ünsüzleri birbirinden ayırt eden özelliklerdendir. Ancak her konuşma sesimiz için hava gereklidir. Havanın akciğer ya da diyafram kullanılarak oluşturulması ayırt edici bir özellik değildir. Doğru yanıt E.

Dil ucunun dişlerin arkasına değmesi sonucu oluşan seslerdir: /d/, /n/, /s/, /t/, /z/ sesleri Türkçenin dil ucu-diş ünsüzleridir.

f/ ve /v/ sesleri Türkçedeki sesbirim olan diş-dudak ünsüzleridir. 

/c/, /ç/, /j/, /ş/ sesleri diş eti-damak ünsüzleridir.

Doğru yanıt A.

/y/ ünsüzünün söylenişi /i/ ünlüsüne oldukça yakındır. Bu nedenle /y/ yarı ünlü olarak da bilinir. Ancak ünlüler gibi hece kuramaz. Bu nedenle ünlü sayılmaz. Doğru yanıt C.

/j/ ünsüzü Türkçe kökenli bir sözcüğün hiçbir yerinde bulunamaz; sadece jilet, Jale, jandarma gibi alıntı sözcüklerde bulunabilir. Bu nedenle, /j/ sesinin yerine ağızlarda sık sık /c/ sesi kullanılır: cilet, Cale, candarma gibi. Doğru yanıt B.