TÜRKÇE SES BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 23

Eklerdeki çeşitlenmenin nedeni ünlü ve ünsüz uyumlarıdır. Tek biçimli az sayıda örnek dışında ekler ünlü ve ünsüz uyumlarına göre çeşitlenirler. Ses aygıtı, konuşma organlarını içeren konuşma düzeneği; sesbirimler, anlam ayırıcı en küçük ögeler; transkripsiyon, sözlü ağız malzemesinin konuşulduğu anda veya kaydedilerek daha sonra yazıya aktarılması; gösterge ise gösteren-gösterilen ilişkisini ifade eder.

Gelişme işaretleri (< >), dil incelemelerinde ele alınan ögenin eski ve yeni biçimlerini, bir başka ifade ile gelişimini gösterir. Okun açık tarafı eski biçimi, yeni olana kaynaklık edeni; uç kısmı ise gelişme sonucu ortaya çıkan daha yeni biçimi gösterir:  Eski Türkçe kel->günümüz Türkçesi gel-. Bu örnekte eski biçimden hareket edilmiştir. Aynı gelişmeyi yeni biçimden hareketle de göstermek mümkündür. Ancak bu durumda okların yönü ve sözcüklerin yeri değişecektir: günümüz Türkçesi gel-<Eski Türkçe kel-. Okunurken, eskiden yeniye doğru bir gelişme söz konusu ise gelişir, yeniden eskiye doğru bir işaretleme söz konusu ise gelir diye okunur. Yıldız işareti (*), etimolojik çalışmalarda belgelenmemiş örnekleri göstermesinin yanı sıra her tür çalışmada dilde kabul edilmez biçimleri de işaretler. Ses ve sesbirimleri gösteren eğik çizgiler (/ /), düşmüş veya artık kullanılmayan ses ve biçimleri gösteren sıfır işareti (ø) ve eş zamanlı kullanımları olan dil ögelerini gösteren alternasyon işareti (~), yalnızca etimolojik çalışmalara özgü değildir.

Bilimsel çalışmalarda eklerin bütün varyantlarını yazmak yerine daha pratik bir yol tutulur ve hepsini temsilen semboller kullanılır. Burada alışılmış uygulama, değişken seslerin temsilen büyük harf verilmesidir. Buna göre, şıklarda listelenen sembollerden -DI, yalnızca –dı, -di, –tı, -ti çeşitliliğinin; -DU, yalnızca –du, -dü, -tu, -tü çeşitliliğinin bir ifadesidir. –(y)DI ve –yDI, /y/ sesinin eke değil köke ait olması sebebiyle yanlıştır. –DX gösterimi ise, verilen örneklerde yer alan  -dı, -di, -du, -dü, -tı, -ti, -tu, -tü değişkelerinin tamamını kapsar.

Aralarında gösteren-gösterilen ilişkisi bulunan her nesne ya da durum bir göstergedir. Bu tanımdan anlaşılacağı üzere, gösterge ilişkisinin oluşabilmesi için bir gösteren ve bir gösterilen gereklidir. Ağaç kavramı gösterilen, ağaç sözcüğü gösteren, aralarındaki bağ ise göstergedir. Göstergeler kendiliğinden oluşabileceği gibi üzerinde anlaşmaya varılarak da oluşturulabilir. Örneğin gökte siyah yağmur bulutlarının oluşması bir gösterendir. Gösterdiği, yani gösterilen ise yağmur yağacağıdır. Bu durumda aradaki gösterge ilişkisi doğaldır, yani insan tarafından belirlenmemiştir. Trafik lambaları ise üzerinde anlaşmaya varılmış bir göstergedir. Hangi renk ışık yandığında sürücü ve yayaların nasıl davranacağı üzerinde daha önceden anlaşmaya varılmıştır. Buradaki örnekte ise gösterge ilişkisi uzlaşımsaldır, doğal değildir. Gösterim ise bu anlatımı görselleştiren resimin tümüdür.

Söyleyiş Ses Bilimi, seslerin nasıl çıkarıldığını, hangi konuşma organlarının kullanıldığını, çıkarılış sırasında bu organlarının durumunu, seslerin boğumlanma biçimlerini inceler ve sesleri bu açıdan sınıflandırır.

Bu organların ses aygıtında önden arkaya doğru sıralaması şöyledir: diş, diş yuvası, damak (sert damak), yumuşak damak.

Dilde anlam ayırıcı en küçük ögeye sesbirim (fonem) denir. Bu örneklerde yer alan üç adet en küçük karşıt çift (tak-pak/it-ip/etik-epik) içinde de /p/ ve /t/ sesleri sırasıyla sözcük başında, sonunda ve ortasında birbirinin yerine kullanıldığında anlamca birbirinden ayrılan sözcükler oluşturmaktadır. Öyleyse bu sesler Türkçede sesbirimdir.

Çağdaş sesçil alfabelerin kökenlerinin resim yazılara dayandığı bilinmektedir. Önceleri insanlar, ifade etmek istedikleri varlıkların resimlerini mağaralarda hâlâ görebildiğimiz çizimlerle gösterirken zamanla bu resimlerden, anlatılmak istenen varlığa benzeyen semboller ortaya çıkmıştır. Bu semboller kimi heceleri gösteren işaretlere dönüşürken (hece yazı) kimi alfabelerde de tek tek sesleri gösterecek biçimde düzenlenmişlerdir (sesçil yazı). Hem hece, hem harf gösteren işaretler taşıyan alfabeler de vardır. Örneğin Orhon Türkçesinin yazımında kullanılmış olan Runik alfabede bazı harfler heceleri bazıları da sesleri gösteriyordu. Bugün Türkçenin yazımında kullanılan alfabe her sese bir harf denkliğine büyük oranda uyulan bir sesçil alfabedir.

Bu işaretler dil incelemelerinde ele alınan ögenin eski ve yeni biçimlerini, bir başka ifadeyle gelişimini gösterir.  Okun açık tarafı eski biçim, yeni olana kaynaklık eden; uç kısmı ise gelişme sonucu ortaya çıkan daha yeni biçimi gösterir. Farsça cāmesûy>Türkçe çamaşır. Bu nedenle doğru cevap A’dır.

Adet sayı anlamına gelmektedir. Düzeltme işareti aldığında gelenek anlamına gelir. Aşık kemik anlamına gelir. Düzeltme aldığında aşık olan anlamına gelir. Adem yokluk demektir düzeltme işareti aldığında insanoğlu anlamına gelir. Hala babanın kız kardeşi anlamına gelir. Düzeltme işareti aldığında henüz anlamına gelmektedir. Asker sözcüğü düzeltme işareti almamaktadır. Bu nedenle cevap D’dir.

Dilcilik açısından sözlü dil önceliklidir. Dilin yeni anlamlar türetebilmesi üretken olmasıyla ilgilidir. Dilin farklı gerçekleşme biçimlerinin her biri varyant olarak ifade edilir. Diller diğer yönleri gibi sesleri açısından üstünlük veya zayıflık anlamında karşılaştırılamaz. Bu nedenle doğru cevap E’dir.

Yansımada sözcüklerden bir nedenlilik ilişkisinden bahsedilir. Yavaş konuşma gibi. Dille ilgilidir. Konuşma da dil ile ilgilidir. Çizgisellik de fiziksel seslerin çıkarılış özelliğidir. Dil göstergesidir. Sesler de dil ile ilgilidir. İkon görsel bir göstergedir. Bu nedenle doğru cevap B’dir.

Fonoloji zihinsel dil bilgisindeki kurallarla ilgilenir. Seslerin bir dilin ses sistemi içindeki işlevlerine odaklanır. Temel sorusu bir sesin belli bir dilin ses sisteminde anlam ayırıcı işlevinin olup olmadığı, bir dildeki ses arasındaki farkın anlamı ayırıp ayırmadığıdır. Fonetiğin aksine belli bir dildeki seslerin o dildeki işlevlerini, birbiriyle etkileşimlerini, diziliş ve değişim kurallarını inceler. Konusu gerçek sesler değil, soyut seslerdir. Fonetik, insan dilindeki tanımlanabilen, gerçek sesleri inceler. Bunu yaparken herhangi bir dile bağlı kalmaz. Genel olarak sesler nasıl çıkarılmaktadır, boğumlanma özellikleri nelerdir; ölçülebilir akustik dalgalar olarak fiziksel özellikler nelerdir, üretilmelerindeki fiziksel ilkeler ve sesletim süreleri nedir? gibi sorulara cevap arar. Bu nedenle cevap D’dir.

Ses bilgisinin inceleme alanları, ses, harf, seslerin anlam ayırıcı özelliği, sesbirim, ünlüler, ünsüzler, sesdizim, ünlü ve ünsüzlerle ilgili kurallar, sesler arasındaki etkileşimler, ses değişimleri, ses olaylarıdır. Söyleyiş sesbilimi ise sesbilimimi inceleme alanıdır. Bu nedenle cevap A’dır.

Alemdeki a normal a ile bayrak anlamına gelir. Ön a ile dünya anlamına gelmektedir. Bu nedenle cevap B’dir.

Yan sözcüğü hem yanmak hem de bir yön anlamına gelir. Bu nedenle doğru cevap D’dir.