TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ II

Fiil cümlesi: Yüklemi çekimli bir fiil veya birleşik bir fiil olan cümledir.

Şart kipi bazen istek işleviyle de kullanılır. Bu kullanılışında bir istek ve te­menni ifadesi vardır. Şart kipi, istek ve temenni ifade ettiği zaman tam bir yargı bildirir; ancak bu yargı da tam anlamıyla kendini hissettirmez, daha çok bir ka­lıplaşma ifadesi taşır.

Bir garip insan olsam, benzemez hiç kimseye, Tek hece bilmez, tek renk görmez, tek ses işitmez.115

Hikâye Birleşik Çekimiyle Kurulan Cümleler

Basit çekimli fiilin üstüne ek fiilin görülen geçmiş zamanının ekleşmiş biçimi -di gelirse hikâye birleşik çekimi ortaya çıkar.

Atlastan bakardım nereye gitti,

Öyle öyle ezber ettim gurbeti.

Bu örnekte de ''bakardım'' kelimesi -di ekiyle çekimlenmiştir.

Rivayet Birleşik Çekimiyle Kurulan Cümleler

Asıl fiil kiplerine ek fiilin öğrenilen geçmiş zamanının ekleşmiş biçimi -mIş gelir­se rivayet birleşik çekimi ortaya çıkar. Görülen geçmiş zaman ve emir kiplerinin dışındaki kiplerin rivayet birleşik çekimleri vardır:

ALTRO

Şarkılar söylüyormuşum Sokaklarda,

Görmüşler.

Yere yere bakıyormuşum Yürürken,

Duymuşlar.

Sonrasını kendileri uydurmuşlar.

İsim veya fiil türünden bir kelimenin bir yardımcı fiil ile bir araya gelmesiyle oluşan kelime grubuna birleşik fiil denir.

Edilgen Çatılı Fiillerle Kurulan Cümleler

 Geçişli etken fiiller, edilgen çatıya dönüştürülünce geçişsiz olur. Edilgen fiil, fiilin gösterdiği işin kimin tarafından yapıldığı belli olmayan, öznesi belirsiz fiildir. Bu fiillerle kurulmuş cümlelerde, fiilin gösterdiği işin kimin tarafından yapıldığı belli değildir. Yani bu cümlelerde gerçek özne yoktur. Böyle cümlelerde cümlenin asıl nesnesi olan öge, özne görünüşündedir; ama bu özne, cümlenin asıl öznesi değil pasif öznesidir. Bu bakımdan böyle öznelere “sözde özne” adı verilmektedir:

Evler uzaktan görülüyordu.

Çocuklar taş atınca camlar kırıldı.

Sınıf iyice temizlendi.

Borcuna karşılık malları alıkonuldu.

Bu binada çok kötü malzeme kullanılmış

Yüklemi ek fiil ile çekime girmiş isim, isim cinsinden bir kelime veya kelime gru­bu olan ve cümleye isim cümlesi denir. İsim cümlelerinde yargı ek fiil ile sağlanır.

İsim soylu kelimelerin yüklem olarak kullanılmalarını sağlayan “-dı, -mış, -sa” ekleriyle fiillerin hikâye, rivayet ve şart birleşik çekimlerini meydana getiren fiile “ek fiil” denir.

Ek fiil Eski Türkçede “er-” biçiminde idi, Daha sonra r' sinin düşüp e ünlüsü­nün de i’ye dönmesiyle i- biçimi ortaya çıkmıştır. Zamanla i- kökü de eriyen ek fiil, bugün yalnızca eklerden (-ım, -sın, -dır / -ız, -sınız, dırlar; -dı, -mış, -sa) ibaret bir yardımcı fiil niteliği taşımaktadır.

Yüklemi Kelime Grubu Olan İsim Cümleleri

Bu, esasında, Şark ve Garp meselesidir. (yüklem, isim tamlaması)

(Peyami Safa, Fatih-Harbiye)

Firuze kubbelerle bizim şehrimizdi o; (yüklem, iyelik grubu)

Yalnız bizimdi, çehre ve ruhiyle bizdi o.

(Yahya Kemal Beyatlı)

Her gün alnında zehirden acı rüzgârlar esen,

Gurbet akşamlarının bağrı yanık yolcusuyum. (yüklem, sıfat tamlaması)

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Geniş, siyah gölgesi hayatımı kaplayan,

Tepemde kanat germiş bir kartaldır yalnızlık Kalp çarpıntılarıyla günleri hesaplayan

Bir benim, benim olan bir masaldır yalnızlık. (yüklem, sıfat tamlaması)

(Cahit Sıtkı Tarancı

YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER

Türkçede söz diziminde kelimelerin sırasını belirleyen temel kural, esas ögenin cümlenin sonunda gelmesidir. Yüklem de cümlenin esas ögesi olarak sonda yer alır. Yüklemi tamamlayan yardımcı ögeler, yükleme yaklaştırılarak sıralanır. An­cak söz diziminde yüklemin de yeri değişebilmektedir. Hatta bazen eksiltili ya­pılarda yüklem kullanılmayabilir de. Söz diziminde cümle ögelerinin dizilişinde yüklemin bulunduğu yere göre cümleler “kurallı” veya “devrik” yapılı olur.

Devrik cümleler, cümlenin öğelerinin yüklemden sonra gelişine göre birkaç sınıfa ayrılabilir:

Özne Bakımından Devrik Cümleler

Belki bir dikenli yamaçta, belki de ormanda doğmuştu bu kuşlar...

Bizim çook kuşumuz var diye, Semih’in yanına geldi Uzun Süleyman.

kırılmak fiili dönüşlü bir fiildir.

yoktur, sözcüğü addır ve cümleyi sonuca bağlayan ifadedir.

Yüklem cümlenin  başına geldiği için cümle devriktir.

kes ve kesme fiilleri tasarlama kipidir.

Cümleyi sonuca bağlayan ifade cümlenin ortasında kullanılmış.

çıkmış, yüklemi -miş'li geçmiş zaman ekidir.

Yüklemi ettirgen çatılı bir fiil olan seçenek "a" dır.

yüklem tekrar grubu b seçeneğidir

B seçeneği birleşik fiil değildir.

C seçeneği bir kısaltma grubudur.