TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ II

Şart cümlesi temel cümleden önce gelir ve çok defa da zarf işleviyle temel cümleye bağlanır. A seçeneğinde uzasa fiili şart kipi ile kurulmuştur. Doğru yanıt A seçeneği.

B seçeneği şart, C, D ve E seçenekleri hikaye birleşik çekimiyle kurulan cümlelerdir. Doğru yanıt A seçeneği.

B seçeneği dışındaki cümlelerde tasvir fiilleri kalıbındaki birleşik filler yer almaktadır; bunlar “bil­, ver­, yaz­, dur­, gel­, git­, kal­, koy­, gör­” yardımcı/tasvir fiillerinden birinin birleşmesi sonucu ortaya çıkan yapılardır. halletmeliyiz ise “İsim + yardımcı fiil” kalıbında kurulan birleşik fiillerdendir. Bu kalıptaki birleşik fiillerde bir isim ögesi ile “et­, eyle­, yap­, kıl­, ol­, bulun­” yardımcı fiilleri bir araya gelir. Doğru yanıt B.

B seçeneği dışındaki cümlelerdeki fiiller geçişsizdir. Geçişsiz fiillerle kurulan cümlelerde, etkilenme özne üzerine kaydığı için, nesne bulunmaz. Fiilin gösterdiği hareket hem şahsı hem nesneyi etkiliyorsa bu fiiller geçişlidir. Geçişli fiillerle kurulan cümle­ ler nesne ister. B seçeneğinde özne Faik Bey, nesnesi ise borçlarını sözcüğüdür. Doğru yanıt B.

C seçeneğindeki söylenmek fiili dönüşlü çatıdadır. Doğru yanıt C.

Yüklemler; bizim şehrimizdi (iyelik grubu), bin yedi yüzdür (sayı grubu), Şeyh Galib'di (birleşik isim grubu), hedefini şaşırandır (sıfat-fiil grubu) ve bizimdir (tek kelime). Doğru yanıt C seçeneği.

İster isim cümlesi olsun ister fiil cümlesi olsun yüklemi sonda bulunan cümleye kurallı cümle denir. Yüklemi sonda bulunmayan cümleye ise devrik cümle denir. D seçeneği dışındakiler devrik, D seçeneğindeki cümle ise kurallıdır. Doğru yanıt D.

Devrik cümleler, cümlenin ögelerinin yüklemden sonra gelişine göre birkaç sınıfa ayrılır. D seçeneğinde yüklemden (sattılar) sonra gelen öğe (şahini) nesnedir. Doğru yanıt D.

“İsim + yardımcı fiil” kalıbında bir isim ögesi ile “et­, eyle­, yap­, kıl­, ol­, bulun­” yardımcı fiilleri bir araya gelir. E seçeneğindeki kör olsun böyle bir birleşik fiildir. Diğer seçeneklerde yüklem isimdir. Doğru yanıt E.

Doğru yanıt E seçeneği.

Bildirme kipleri, gerçek hareketleri bildiren kalıplardır. Bildirme kipleri ile oluşturulan cümlelerde oluş ve kılışlar, belli bir zaman içinde anlatılır. Bu kipleri ifade
etmek üzere fiile getirilen ekler, hem kipin şeklini hem de zamanı içine alır. Yani
bu ekler; şekil olarak bildirme, zaman olarak da “geniş zaman, şimdiki zaman, görülen geçmiş zaman, öğrenilen geçmiş zaman ve gelecek zaman” olmak üzere beş
zaman ifade eder: C seçeneği geniş zaman kipiyle, diğer seçenekler tasarlama kipiyle kurulmuş cümlelerdir.

A seçeneğindeki haykırayım fiiliyle cümle istek kipiyle kurulan cümledir. Diğer seçeneklerdeki ser, görmesin, ger, gitme fiilleriyle cümle emir kipiyle kurulmuş bir cümledir. Doğru yanıt A

Asıl fiil kiplerine ek fiilin öğrenilen geçmiş zamanının ekleşmiş biçimi -mIş gelirse rivayet birleşik çekimi ortaya çıkar. Görülen geçmiş zaman ve emir kiplerinin
dışındaki kiplerin rivayet birleşik çekimleri vardır: 

Anlattı erenler: Bir bahar değil
Âşıkın ömründe bin bahar varmış.
Hicranla ağaran bu saçlar değil,
Sevgisiz kalan kalp ihtiyarlarmış

Diğer seçenekler hikaye birleşik çekimiyle kurulmuşlardır.

Fiilin gösterdiği hareket yapana yöneliyor, yani özneyi etkiliyor ve nesne almıyorsa, bu fiiller geçişsizdir. Geçişsiz fiillerle kurulan cümlelerde, etkilenme özne
üzerine kaydığı için, nesne bulunmaz: D seçeneği buna örnektir. Diğer seçeneklerde nesne vardır, yüklemler geçişlidir.

Geçişsiz etken fiiller, edilgen çatıya dönüştürülünce “meçhul fiiller” olur.
Meçhul çatılı fiillerle kurulmuş cümlelerde özne bulunmaz: 

Açılan yolcuların hepsi hissetmişti ki
Bu gün de erişilmez o diyara yarın da

Edilgen fiil, fiilin gösterdiği işin kimin tarafından yapıldığı belli olmayan, öznesi belirsiz fiildir. Bu fiillerle kurulmuş cümlelerde, fiilin gösterdiği işin kimin tarafından yapıldığı belli değildir. Yani bu cümlelerde gerçek özne yoktur. Hem “-n-” hem de “-l-” eki ile edilgen fiiller de türetilmektedir. D seçeneği buna örnektir. Diğer seçenekler dönüşlü çatıyla kurulmuş fiilleri barındırır.

İsim cümleleri nesne almaz; ancak “borçlu” kelimesinin yüklem olduğu
cümlelerde nesne bulunabilir: A seçeneği buna örnektir. Diğer isim cümlelerinde nesne bulunmamaktadır.

İsim cümlelerinde gerektiği zaman zarf tümleci ve bulunma hâlindeki yer
tamlayıcısı yer alabilir. B seçeneği buna örnektir. Diğer seçeneklerde bulunma hali yer tamlayıcısı olarak kullanılmıştır.

YÜKLEMİN YERİNE GÖRE CÜMLELER
Türkçede söz diziminde kelimelerin sırasını belirleyen temel kural, esas ögenin
cümlenin sonunda gelmesidir. Yüklem de cümlenin esas ögesi olarak sonda yer
alır. Yüklemi tamamlayan yardımcı ögeler, yükleme yaklaştırılarak sıralanır. Ancak söz diziminde yüklemin de yeri değişebilmektedir. Hatta bazen eksiltili yapılarda yüklem kullanılmayabilir de. Söz diziminde cümle ögelerinin dizilişinde
yüklemin bulunduğu yere göre cümleler “kurallı” veya “devrik” yapılı olur.

İster isim cümlesi olsun ister fiil cümlesi olsun yüklemi sonda bulunan cümleye
kurallı cümle denir. Türkçede söz diziminde cümle yapısının esas özelliği, yardımcı ögeden esas ögeye doğru diziliştir. O bakımdan cümlenin temel ögesi olarak yüklem de sonda yer alır. Cümlede özellikle belirtilmek istenen öge yükleme
yaklaştırılır: 

Şimdi çıkayım, iki senedir yüzünü görmediğim aydınlık sokakları, rüzgârlı sahilleri göreyim. Kurallı cümledir. Diğerleri devrik cümle yapılarıdır.

Yüklemi sonda bulunmayan cümleye devrik cümle denir. Devrik cümlelerde
yüklemin ille cümlenin başında yer alması gerekmez. Devrik cümle yapısındaki
temel mantık, yüklem dışı ögelerin vurgulanmasıdır. Bu bakımdan vurgulanmak
istenen öge yüklemin yerine kaydırılmaktadır. Yüklemin başta veya ortada olmasındaki amaç; yargıya bir duygu değeri kazandırmak, anlatımda bir sıcaklık sağlamaktır. E seçeneği buna örnektir. Diğer seçeneklerde yüklem sonda olduğundan kurallı cümlelerdir.