TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ II

Cümle çözümlemelerinde nesne ögesini bulmak için yükleme “ne, neyi” ve “kimi” soruları yöneltilir. Bunlara cevap olan öge nesnedir. Neyi, kimi sorularının cevabı olan nesne belirtili nesne; ne sorusunun cevabı olan nesne, belirtisiz nesnedir. A, B, C ve E şıklarında bununan nesne belirtilidir. D şıkkında ise belirtisiz nesne bulunur. Doğru cevap D'dir.

Bu şiirin ilk dizesinde yer alan güzel başını belirtili, ikinci dizede yer alan vücuduma doldu o mehtap ise belirtisiz nesnedir. Belirtili nesne olan güzel başı(nı) tamlayanı düşmüş bir iyelik grubudur. Vücuduma doldu o mehtap ise cümle hâlinde bir nesnedir. Cümlenin diğer ögeleri ise aşağıdakilerdir:
dayadı : Yüklem
(o) : Gizli özne
göğsüme : Yer tamlayıcısı
sandım : Yüklem
(ben) : Gizli özne 
Doğru cevap E'dir.

“Gurbet beni muttasıl çekiyordu kendine.” cümlesinin ögeleri aşağıdaki gibidir:

çekiyordu : Yüklem
gurbet : Özne
beni : Belirtili nesne
kendine : Yer tamlayıcısı
muttasıl : Zarf tümleci

Doğru cevap B'dir.

Cümle çözümlemelerinde yer tamlayıcılarını bulmak için yükleme “nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden, neye, nede, neden” gibi sorular yöneltilir. “Kimi” sorusu belirtili nesneyi bulmak için yükleme sorulur. Doğru cevap C'dir.

Cümlede yüklemin anlamını zaman, yer, yön, durum, miktar, tarz, sebep, ölçü, araç, soru, şart vb. yönlerden tamamlayan ögeye zarf tümleci adı verilir. Zarf tümleci, fiilin sıfatı durumundaki cümle ögesidir. Cümle çözümlemelerinde yükleme “niçin, nasıl, ne zaman, ne kadar, ne şekilde, ne ile, kiminle, hangi durumda, hangi şartlarda” gibi sorular yöneltilerek zarf tümleci ögesinin bulunması sağlanır. A şıkkında bulunan cümlenin yüklemine nasıl sorusu sorulduğunda, uysallıkla cevabı verilmektedir. Diğer şıklarda bulunan altı çizili sözcükler sırasıyla B ve C şıklarında özne ve yüklem; D ve E şıklarında ise yer tamlayıcısıdır.  Buna göre doğru cevap A'dır.

''Hepsi, sırtında abâ, günlerce
Gittiler içleri hicranla dolu''     dizelerinin öğeleri aşağıdaki gibidir:
gittiler : Yüklem
hepsi : Özne
sırtında abâ : Zarf tümleci
günlerce :Zarf tümleci
içleri hicranla dolu : Zarf tümleci

Buna göre doğru cevap D'dir.

Bütün ünlemler ve ünlem grupları, hitaplar cümle dışı ögelerdir. Ünlem grupları; cümleye ahenkli, etkili bir anlatım tarzı getirir; fakat cümlenin kuruluşuna katılmaz. A şıkkında yer alan ''bre Rıfat'' ünlem grubudur ve cümle dışı ögedir. Diğer şıklarda bulunan cümle dışı ögeler sırasıyla; yer tamlayıcısı, zarf tümleci, özne ve nesnedir. Doğru cevap A'dır.

Cümle içinde yer alan ara sözler ve açıklayıcı cümleler de cümle dışı ögeler olarak değerlendirilir. Bu ögeler, cümle içerisinde ya iki çizgi arasında ya iki virgül arasında ya da ayraç içerisinde gösterilirBu dizelerde yer alan ''sesinden tanıdım'' cümle dışı ögedir. Doğru cevap C'dir.

''Otuz iki dişten çıkan, otuz iki mahalleye yayılır.'' cümlesinin ögeleri sırasıyla özne (otuz iki dişten çıkan), yer tamlayıcısı (otuz iki mahalleye) ve yüklemdir (yayılır). Doğru cevap B'dir.

Bu metinde de iki cümle bulunmaktadır. “Çok uzun bacaklı, çok uzun boylu, sırtları kabarık, kambur hayvanlar trene bakmıyorlardı bile...” birinci cümledir. Bu cümlede zarf tümleci bulunmamaktadır. İkinci cümlede ise birden fazla zarf tümleci bulunmaktadır. Bu zarf tümleçleri de yüklemi tarz ilgisiyle tamamlamaktadır:
ağızlarında beyazımsı bir köpük çiğneyerek : Zarf tümleci
dalgın ve küskün : Zarf tümleci
arka arkaya : Zarf tümleci
ağır ağır : Zarf tümleci
yumuşak yumuşak : Zarf tümleci
iz bırakmadan ve toz çıkarmadan : Zarf tümleci

Doğru cevap E'dir.

Cümle, değişik işlevlerdeki parçalardan meydana gelmiş bir bütündür. Cümleyi oluşturan bu parçalara cümlenin ögeleri denir. Bunlar yüklem, özne, nesne, zarf tümleci ve yer tamlayıcısıdır (dolaylı tümleç). 8. ünitede incelediğimiz yüklem ve özne, cümlenin temel ögeleridir. Bu ünitede inceleyeceğimiz nesne, zarf tümleci
ve yer tamlayıcısı ise tamamlayıcı ögelerdir.

“La donna’yı eteğinden çekti birader
Taksim Harbiye yolunda” dizelerinde de nesne olan kelime özel bir isimdir.
Cümleyi aşağıdaki gibi ögelerine ayırabiliriz:
çekti : Yüklem
birader : Özne
La donna’yı : Nesne
eteğinden : Yer tamlayıcısı
Taksim Harbiye yolunda : Yer tamlayıcısı

Cümle çözümlemelerinde nesne ögesini bulmak için yükleme “ne, neyi” ve “kimi” soruları yöneltilir. Bunlara cevap olan öge nesnedir. Ancak ne sorusunun cevabı olan nesne, belirtisiz nesnedir:

Onları zaptedebilirse bir veya birkaç şarkı besteleyebilirdi.

(Peyami Safa, Fatih-Harbiye)

Bir cümlede birden fazla yer tamlayıcısı olabilir.

Sıralı cümlelerde yer tamlayıcısı ortak olabilir.

İsimler ve isim değerindeki kelime grupları cümlede yer tamlayıcısı görevi
yapabilir.

Yer tamlayıcılarını bulmak için yükleme “nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden, neye, nede, neden” gibi sorular yöneltilir.

Yaklaşma, bulunma ve ayrılma hâl eklerini taşıyan bazı tarz, zaman, miktar zarf­ları; yer tamlayıcısı olarak değil doğrudan zarf tümleci olarak değerlendirilir:

Sarayda öteden beri ipekli döşemeler, sırmalı yastıklar kullanılırdı.
(Ahmet Refik, Semmûr Devri)
Nerede kullanılırdı?
Sarayda kullanılırdı.

Cümlede yüklemin anlamını zaman, yer, yön, durum, miktar, tarz, sebep, ölçü, araç, soru, şart vb. yönlerden tamamlayan ögeye zarf tümleci adı verilir. Zarf tümleci, fiilin sıfatı durumundaki cümle ögesidir.

gidiyorlardı : Yüklem
(onlar) : Gizli özne
ağızlarında beyazımsı bir köpük çiğneyerek : Zarf tümleci
dalgın ve küskün : Zarf tümleci
arka arkaya : Zarf tümleci
ağır ağır : Zarf tümleci
yumuşak yumuşak : Zarf tümleci
iz bırakmadan ve toz çıkarmadan : Zarf tümleci

Bayram sabahı güneş bile başka türlü, âdeta ruhanî doğardı.
(Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir)

Bu cümlede zarf tümleci olarak kullanılan gruplardan bayram sabahı, belirtisiz isim tamlaması yapısında; başka türlü ise sıfat tamlaması yapısında olup zarf tümleci işleviyle kullanılmıştır.

Cümlenin kuruluşuna doğrudan katılmayan ve şekil olarak yükleme bağlanmayan; ancak cümlenin anlamını dolaylı olarak tamamlayan ve cümleler arasında bağlantı kurarak metnin oluşmasına katkıda bulunan ögelere “cümle dışı öge” denir. Bunlar; özne, nesne, zarf tümleci ve yer tamlayıcısı gibi yüklemin tamamlayıcısı değildir, metindeki herhangi bir yüklemle ilişkilendirilemez. Ancak açıklama, pekiştirme, onama, ret, sıralama, denkleştirme vb. işlevlerle cümleler arasında görev yapar. Bu bakımdan bağlaçlar, ünlemler, ünlem grupları, hitap sözleri, ara
sözler, açıklayıcı cümleler; cümle dışı öge olarak kullanılabilir.

Bütün ünlemler ve ünlem grupları, hitaplar cümle dışı ögelerdir. Ünlem grupları; cümleye ahenkli, etkili bir anlatım tarzı getirir; fakat cümlenin kuruluşuna katılmaz. Bu ögeler cümlenin başında, ortasında ve sonunda bulunabilir.