TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ II

Cümlede yüklemin doğrudan etki ettiği ögeye “nesne” denir. Yani nesne, yüklemin gösterdiği hareketten doğrudan etkilenen varlık veya kavramdır. A seçeneğinde nesne, yükleme sorulan kimi sorusuna cevap veren "bizi" sözcüğüdür ve açıklaması ile birlikte verilmiştir.

Yer tamlayıcısı; cümlede yüklemin bildirdiği hareket, iş veya oluşun yerini ve yönünü bildiren ögedir. Başka bir deyişle hareketin, oluş ve kılışın “nereye, neye, kime” yöneldiğini; “nerede, nede, kimde” geçtiğini ve “nereden, neden, kim den” ayrıldığını gösteren cümle ögesidir. Bu bakımdan yer tamlayıcısı mutlaka ismin yaklaşma (-A), bulunma (-DA) ve uzaklaşma (-DAn) hâl eklerinden birini alarak yükleme bağlanır. Kime sorusuna cevap veren "bana" sözcüğü yer tamlayıcısıdır.

Türkçede nesne iki türlüdür: Eğer nesne ekli yükleme hâlindeyse buna “belirtili nesne”, eksiz yükleme hâlideyse buna da “belirtisiz nesne” denir. Belirtili nesne, -ı (-i, -u, -ü) yükleme hâli ekini alır ve belirli bir varlığı ifade eder. Belirtili nesnenin söz dizimin de belli bir yeri yoktur, cümlenin herhangi bir yerinde bulunabilir. Özellikle vurgulanmak istendiğinde yükleme yaklaştırılır. B seçeneğinde "O güne kadar iyi tanıdığımı sandığım  bütün insanları/sildim/ o kötü kazayla." cümlenin ögelerinin ayrımıdır. Sildim yüklemine "kimi"  sorusunun cevabı olan "O güne kadar iyi tanıdığımı sandığım  bütün insanları" tamlaması belirtili nesnedir.

C seçeneğindeki ifade doğrudur.

Cümlenin ögeleri "Bize / aslanın yalnızca ruhani bir imge olduğunu söylemeye çalıştığını / anlamıştım  / ben." biçiminde "Dolaylı tümleç – Nesne – Yüklem - Özne"dir.

A seçeneğinde "Bugün / bize / yeni doğan kardeşimi / gösterdi / hemşire hanım." biçiminde Zarf tümleci- Dolaylı tümleç-Nesne-Yüklem- Özne olarak ögeler ayrılır.

Cümlede yüklemin anlamını zaman, yer, yön, durum, miktar, tarz, sebep, ölçü, araç, soru, şart vb. yön lerden tamamlayan ögeye zarf tümleci adı verilir. Yükleme yakın olan öge vurgulanır. E seçeneğinde "bugün" sözcüğü yani zarf tümleci vurgulanmaktadır.

"Kıyıda oynaşan deniz kuşlarını ve suyun dibindeki yengeçleri görebiliyordum." cümlesinde "Kıyıda oynaşan deniz kuşlarını ve suyun dibindeki yengeçleri" neyi görebiliyordum sorusuna cevap veren belirtili nesnedir.Belirtili nesne, -ı (-i, -u, -ü) yük le me hâli ekini alır ve be lirli bir varlığı ifade eder.

Cümlenin kuruluşuna doğrudan katılmayan ve şekil olarak yükleme bağlanmayan; ancak cümlenin anlamını dolaylı olarak tamamlayan ve cümleler arasında bağlantı kurarak metnin oluşmasına katkıda bulunan ögelere “cümle dışı öge” denir. Bunlar; özne, nesne, zarf tümleci ve yer tamlayıcısı gibi yüklemin tamamlayıcısı değildir, metindeki herhangi bir yüklemle ilişkilendirilemez. Ancak açıklama, pekiştirme, onama, ret, sıralama, denkleştirme vb. işlevlerle cümleler arasında görev yapar. Bu bakımdan bağlaçlar, ünlemler, ünlem grupları, hitap sözleri, ara söz ler, açıklayıcı cümleler; cümle dışı öge olarak kullanılabilir. A seçeneğinde "Ah be güzelim, " cümle dışı ögedir.

"Ölü doğmuş bir çocuğa yaktığınız ağıtı" kelime grubu neyi sorusuna cevap veren cümlenin belirtili nesne ögesidir.

Cümle içinde yer alan ara sözler ve açıklayıcı cümleler, cümleler arasındaki bağlayıcılar  ve bütün ünlemler ve ünlem grupları, hitaplar cümle dışı ögelerdir.

Cümle içinde yer alan ara sözler ve açıklayıcı cümleler de cümle dışı ögeler olarak değerlendirilir. Bu ögeler, cümle içerisinde ya iki çizgi arasında ya iki virgül arasında ya da ayraç içerisinde gösterilir. E seçeneğindeki "emin ol" ifadesi bu açılamayı örneklemektedir. Diğer seçeneklerde verilen cümle dışı öğeler ise "ünlemler ve ünlem grupları" na örnektir.

Cümle içinde yer alan ara sözler ve açıklayıcı cümleler de cümle dışı ögeler olarak değerlendirilir. E seçeneğindeki ara bilgi bu açıklamaya örnektir. Diğer seçenekler ise cümleler arasındaki bağlayıcılardır.

Cümle içinde yer alan ara sözler ve açıklayıcı cümleler de cümle dışı ögeler olarak değerlendirilir. E seçeneğindeki ara bilgi bu açıklamaya örnektir. Diğer seçenekler ise cümleler arasındaki bağlayıcılardır.

Soru eki de bazen bağlı olduğu ögeyi zaman zarfı işleviyle fiillere bağlamaktadır. Örneğin;

Bir parıltı gördü mü gözler hemen dalıyor,

Göğüsler çekilerek nefesler daralıyor.

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Bu adları bir kere öğrendiniz mi artık unutamazsınız. 

(Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir)

Soru eki de bazen bağlı olduğu ögeyi zaman zarfı işleviyle fiillere bağlamaktadır. Örneğin;

Bir parıltı gördü mü gözler hemen dalıyor,

Göğüsler çekilerek nefesler daralıyor.

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Bu adları bir kere öğrendiniz mi artık unutamazsınız. 

(Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir)

Bir cümlede birden fazla yer tamlayıcısı olabilir.

Sıralı cümlelerde yer tamlayıcısı ortak olabilir.

İsimler ve isim değerindeki kelime grupları cümlede yer tamlayıcısı görevi yapabilir.

Yaklaşma, bulunma ve ayrılma hâl eklerini taşıyan bazı tarz, zaman, miktar zarf­ları; yer tamlayıcısı olarak değil doğrudan zarf tümleci olarak değerlendirilir.

Cümle çözümlemelerinde yer tamlayıcılarını bulmak için yükleme “nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden, neye, nede, neden” gibi sorular yöneltilir.

Bir cümlede birden fazla yer tamlayıcısı olabilir.

Sıralı cümlelerde yer tamlayıcısı ortak olabilir.

İsimler ve isim değerindeki kelime grupları cümlede yer tamlayıcısı görevi yapabilir.

Yaklaşma, bulunma ve ayrılma hâl eklerini taşıyan bazı tarz, zaman, miktar zarf­ları; yer tamlayıcısı olarak değil doğrudan zarf tümleci olarak değerlendirilir.

Cümle çözümlemelerinde yer tamlayıcılarını bulmak için yükleme “nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden, neye, nede, neden” gibi sorular yöneltilir.

Bu cümlede ise zarf tümleci olan kâh el çırparak kâh kahkahalar atarak kelime grubu, bir bağlama grubudur.

gittiler : Yüklem

hepsi : Özne

sırtında abâ : Zarf tümleci

günlerce :Zarf tümleci

içleri hicranla dolu : Zarf tümleci