TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ II - Deneme Sınavı - 4

Bu şiirde üç cümle bulunmaktadır. Birinci ve ikinci cümleler basit birer fiil cümlesi, üçüncü cümle ise isim cümlesidir.

Birinci cümle: Karlı dağdan yolum ayrıldı bahâr ülkesine;
Cümlenin ögeleri:
ayrıldı : Yüklem
yolum : Özne
karlı dağdan : Yer tamlayıcısı
bahâr ülkesine : Yer tamlayıcısı

İkinci cümle:
Çekti bir cennete hulyâmı hayâlin hızla.
Cümlenin ögeleri:
çekti : Yüklem
hayâlin : Özne
bir cennete : Yer tamlayıcısı
hulyâmı : Belirtili nesne
hızla : Zarf tümleci

Üçüncü cümle:
Bana göz kırpalı sen bir bulutun ardından,
Konuşan bir çocuğumü her gece bir yıldızla.
Cümlenin ögeleri:
her gece bir yıldızla konuşan bir çocuğum : Yüklem
Bana göz kırpalı sen bir bulutun ardından : Zarf tümleci

Birinci cümle: Karlı dağdan yolum ayrıldı bahâr ülkesine;
Cümlenin ögeleri:
ayrıldı : Yüklem
yolum : Özne
karlı dağdan : Yer tamlayıcısı
bahâr ülkesine : Yer tamlayıcısı

İkinci cümle:
Çekti bir cennete hulyâmı hayâlin hızla.
Cümlenin ögeleri:
çekti : Yüklem
hayâlin : Özne
bir cennete : Yer tamlayıcısı
hulyâmı : Belirtili nesne
hızla : Zarf tümleci

Üçüncü cümle:
Bana göz kırpalı sen bir bulutun ardından,
Konuşan bir çocuğumü her gece bir yıldızla.
Cümlenin ögeleri:
her gece bir yıldızla konuşan bir çocuğum : Yüklem
Bana göz kırpalı sen bir bulutun ardından : Zarf tümleci

yükseliyordu : Yüklem

ince kalem kalem minarelerin : Özne

beyaz şamdanlar gibi : Zarf tümleci

vardı :Yüklem

bu dağın bir gülü : Özne

üç beş sene evvel : Zarf tümleci

Kelime grupları :

üç beş sene evvel : Edat grubu

isim edat

üç beş sene : Sıfat tamlaması

sıfat isim

sebil etti : Yüklem

yedi köy halkı : Özne

kanlarını : Belirtili nesne

bu yıl : Zarf tümleci

o taş kalbine bir gün heyecan vermek için : Zarf tümleci

ah : Cümle dışı öge (ünlem)

Kelime grupları:

sebil et- : Birleşik fiil (isim+ yardımcı fiil)

yedi köy halkı : Sıfat tamlaması

sıfat isim

köy/ halkı : Belirtisiz isim tamlaması

tamlayan tamlanan

bu/ yıl : Sıfat tamlaması

sıfat isim

o taş kalbine bir gün heyecan vermek için : Edat grubu

isim edat

Bir garip insan olsam, benzemez hiç kimseye, Tek hece bilmez, tek renk görmez, tek ses işitmez.115

Basit çekimli fiilin üstüne ek fiilin görülen geçmiş zamanının ekleşmiş biçimi -di gelirse hikâye birleşik çekimi ortaya çıkar.

Atlastan bakardım nereye gitti,

Öyle öyle ezber ettim gurbeti.

Bu örnekte de ''bakardım'' kelimesi -di ekiyle çekimlenmiştir.

Asıl fiil kiplerine ek fiilin öğrenilen geçmiş zamanının ekleşmiş biçimi -mIş gelir­se rivayet birleşik çekimi ortaya çıkar. Görülen geçmiş zaman ve emir kiplerinin dışındaki kiplerin rivayet birleşik çekimleri vardır:

ALTRO

Şarkılar söylüyormuşum Sokaklarda,

Görmüşler.

Yere yere bakıyormuşum Yürürken,

Duymuşlar.

Sonrasını kendileri uydurmuşlar.

 Geçişli etken fiiller, edilgen çatıya dönüştürülünce geçişsiz olur. Edilgen fiil, fiilin gösterdiği işin kimin tarafından yapıldığı belli olmayan, öznesi belirsiz fiildir. Bu fiillerle kurulmuş cümlelerde, fiilin gösterdiği işin kimin tarafından yapıldığı belli değildir. Yani bu cümlelerde gerçek özne yoktur. Böyle cümlelerde cümlenin asıl nesnesi olan öge, özne görünüşündedir; ama bu özne, cümlenin asıl öznesi değil pasif öznesidir. Bu bakımdan böyle öznelere “sözde özne” adı verilmektedir:

Evler uzaktan görülüyordu.

Çocuklar taş atınca camlar kırıldı.

Sınıf iyice temizlendi.

Borcuna karşılık malları alıkonuldu.

Bu binada çok kötü malzeme kullanılmış

İsim soylu kelimelerin yüklem olarak kullanılmalarını sağlayan “-dı, -mış, -sa” ekleriyle fiillerin hikâye, rivayet ve şart birleşik çekimlerini meydana getiren fiile “ek fiil” denir.

Ek fiil Eski Türkçede “er-” biçiminde idi, Daha sonra r' sinin düşüp e ünlüsü­nün de i’ye dönmesiyle i- biçimi ortaya çıkmıştır. Zamanla i- kökü de eriyen ek fiil, bugün yalnızca eklerden (-ım, -sın, -dır / -ız, -sınız, dırlar; -dı, -mış, -sa) ibaret bir yardımcı fiil niteliği taşımaktadır.

Bu, esasında, Şark ve Garp meselesidir. (yüklem, isim tamlaması)

(Peyami Safa, Fatih-Harbiye)

Firuze kubbelerle bizim şehrimizdi o; (yüklem, iyelik grubu)

Yalnız bizimdi, çehre ve ruhiyle bizdi o.

(Yahya Kemal Beyatlı)

Her gün alnında zehirden acı rüzgârlar esen,

Gurbet akşamlarının bağrı yanık yolcusuyum. (yüklem, sıfat tamlaması)

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Geniş, siyah gölgesi hayatımı kaplayan,

Tepemde kanat germiş bir kartaldır yalnızlık Kalp çarpıntılarıyla günleri hesaplayan

Bir benim, benim olan bir masaldır yalnızlık. (yüklem, sıfat tamlaması)

(Cahit Sıtkı Tarancı

Türkçede söz diziminde kelimelerin sırasını belirleyen temel kural, esas ögenin cümlenin sonunda gelmesidir. Yüklem de cümlenin esas ögesi olarak sonda yer alır. Yüklemi tamamlayan yardımcı ögeler, yükleme yaklaştırılarak sıralanır. An­cak söz diziminde yüklemin de yeri değişebilmektedir. Hatta bazen eksiltili ya­pılarda yüklem kullanılmayabilir de. Söz diziminde cümle ögelerinin dizilişinde yüklemin bulunduğu yere göre cümleler “kurallı” veya “devrik” yapılı olur.