TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ II - Deneme Sınavı - 13

 Tatlı dil yılanı deliğinden çıkarır. Komşu hakkı Tanrı hakkıdır.

İki karpuz bir koltuğa sığmaz. Benim sadık yârim kara topraktır.

Bu örneklerde yer alan cümlelerin hepsi, tek bir yargı bildirdikleri için basit cümledir. Bu örneklerden “çıkarır” ve “sığmaz” yüklemleri, yargı bildiren ögeler olup çekimli birer fiildir. “Cehalettir “, “Tanrı hakkıdır”, “kara topraktır” kelime ve kelime grupları ise ek fiil alarak yargı bildiren ögelerdir.

 Sarmaşıklarla balkonu örtük bir evdi.

Yukarıdaki dizelerde yer alan cümleler tek bir yargı bildirmektedir; o bakım­dan bunlar da birer basit cümledir. Bu cümlelerde yargı ek fiille sağlanmıştır.

özne

taşkın bir hayat ile zinde, o kadar sıhhatli ve neşeli tanıdığı bu

kızcağızın böyle hantal bir yığın haline gelişindeki hikmeti bir türlü

nesne                                                                             zarf t.

anlayamıyordu.

yüklem

Dilerim bir daha mahşerde açılsın bu kitâb!

Temel cümlenin ögeleri

dilerim                      : Yüklem

(ben)                        : Gizli özne

İç cümlenin ögeleri

açılsın : Yüklem bu kitâb           :           Özne

bir daha        :  Zarf

mahşerde : Yer tamlayıcısı

Bizden daha genç öldü bu şâir diyecekler!

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Bu dizelerdeki cümle de iç içe birleşik cümledir. Cümlenin ögelerini inceleyelim:

Temel cümlenin ögeleri

diyecekler                                                                       : Yüklem

Bir günde doğup can veren altın kelebekler : Özne

Bizden daha genç öldü bu şâir       : Belirtisiz nesne (îç cümle)

Sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir.

Temel cümle: Unutma ki unutma       : Yüklem

(sen)            : Gizli özne

ki                 : Cümle dışı öge (bağlaç)

Yan cümle: Şâirleri haykırmayan bir millet, sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir.

sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibidir : Yüklem şâirleri haykırmayan bir millet         : Özne

Yan cümle, temel cümleyi nesne göreviyle tamamlamaktadır: Şairleri haykır­mayan bir millet(in) sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk gibi [olduğunu] unutma.

Kelime grupları

şâirleri haykırmayan bir millet                   sıfat tamlaması

 şâirleri haykırmayan bir millet                  sıfat-fiil grubu

bir millet                                                 sıfat tamlaması

sevenleri toprak olmuş ök süz çocuk gibi    Edat grubu

 sevenleri toprak olmuş öksüz çocuk          sıfat tamlaması 

sevenleri toprak olmuş                             sıfat-fiil grubu

toprak ol-                                                birleşik fiil

öksüz çocuk                                             sıfat tamlaması

Bir parıltı gördü mü gözler hemen dalıyor,

Göğüsler çekilerek nefesler daralıyor.

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Bu adları bir kere öğrendiniz mi artık unutamazsınız. 

(Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir)

Bir parıltı gördü mü gözler hemen dalıyor,

Göğüsler çekilerek nefesler daralıyor.

(Faruk Nafiz Çamlıbel)

Bu adları bir kere öğrendiniz mi artık unutamazsınız. 

(Ahmet Hamdi Tanpınar, Beş Şehir)

Sıralı cümlelerde yer tamlayıcısı ortak olabilir.

İsimler ve isim değerindeki kelime grupları cümlede yer tamlayıcısı görevi yapabilir.

Yaklaşma, bulunma ve ayrılma hâl eklerini taşıyan bazı tarz, zaman, miktar zarf­ları; yer tamlayıcısı olarak değil doğrudan zarf tümleci olarak değerlendirilir.

Cümle çözümlemelerinde yer tamlayıcılarını bulmak için yükleme “nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden, neye, nede, neden” gibi sorular yöneltilir.

Sıralı cümlelerde yer tamlayıcısı ortak olabilir.

İsimler ve isim değerindeki kelime grupları cümlede yer tamlayıcısı görevi yapabilir.

Yaklaşma, bulunma ve ayrılma hâl eklerini taşıyan bazı tarz, zaman, miktar zarf­ları; yer tamlayıcısı olarak değil doğrudan zarf tümleci olarak değerlendirilir.

Cümle çözümlemelerinde yer tamlayıcılarını bulmak için yükleme “nereye, nerede, nereden; kime, kimde, kimden, neye, nede, neden” gibi sorular yöneltilir.

hepsi : Özne

sırtında abâ : Zarf tümleci

günlerce :Zarf tümleci

içleri hicranla dolu : Zarf tümleci