TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ I

Fiilimsiler olumlu, olumsuz, edilgenlik, işteşlik, dönüşlük, yeterlilik çatısındaki her türlü fiil tabanlarına getirilirler. Ancak -mAksIzIn, -mAdAn, -mAzdAn önce gibi olumsuzluk anlamını zaten taşıyan biçimbirimler bu duruma uymazlar. Fiilimsiler, fiil soylu yüklemlerin geçici olarak isimleştirilmesiyle kurulurlar. Bundan dolayı bu grupların temeli olan fiilimsiler, kalıplaştıkları hâller dışında, sözlüklerde kalıcı bir isim gibi yer almazlar. Fiilimsi gruplarında tıpkı bir gerçek yüklem
varmış gibi özne, nesne, zarf tümleci, yer tamlayıcısı bulunabilir; üstelik bunlar asıl yüklemle ortak veya ayrı olabilir. Fiilimsi gruplarının içinde de bir veya daha fazla fiilimsi bulunabilir. Doğru yanıt A

Fiilimsiler, fiil soylu yüklemlerin geçici olarak isimleştirilmesiyle kurulurlar. Bundan
dolayı bu grupların temeli olan fiilimsiler, kalıplaştıkları hâller dışında, sözlüklerde kalıcı
bir isim gibi yer almazlar. Örnek olarak yüksek, gece, dâhil, kırık, sınav, kaçamak, tanık, almak, aldırmak, alınmak vb. kelimeler ile artık kalıcı isim hâline gelen satış, alışveriş, giriş, biliş, gelecek, olanca, dolmuş, akar, gider, yeter vb. kelimeler sözlüklerde bulunurken; tanımak, tanımayış, tanır, tanımaz, tanıdıkça, tanımayınca vb. fiilimsiler sözlüklerde yer almaz. Çünkü bunlar yalnızca bulundukları cümlede ihtiyaca göre anlık türetilirler. Doğru yanıt C

Türkçede, TDK tarafından “Olumlu veya olumsuz olarak çekimli durumda zaman kavramı taşıyan veya zaman kavramı ile birlikte kişi kavramı veren kelime, eylem” şeklinde tanımlanan kelime türü isim olarak kullanılmak istendiğinde mutlaka üç ekten birini alması gerekir. Bunlardan ilki ve en işlek olanı -mAk ile bu ekin hafiflemişi olduğu kabul edilen -mA, son olarak da -Xş ekidir. B, C, D ve E seçenekleri -ma eki almışken A seçeneği -ış eki almıştır. Doğru yanıt A

İsim-filler isim tamlamalarında hem tamlayan hem de tamlanan olabilirler. Ancak sıfat tamlamalarında kalıplaşarak artık isim-fiil işlevini yitirmiş kelimeler dışında yalnızca tamlanan olabilirler. A seçeneğinde Osmanlı-Türk varlığının bütün Rumeli’de yok edilişi, C seçeneğinde geveze kurbağaların vıraklamaları, D seçeneğinde meselenin bu şekilde ele alınışında, E seçeneğinde babamın yol göstermeleri kelime gruplarında isim fiiller belirtili isim tamlamasında tamlanan işlevindeyken B seçeneğinde telkin etmenin bin türlü şekli kelime grubunda isim-fiil belirtili isim tamlamasında tamlayan işlevindedir. Doğru yanıt B.

İsim tamlamalarında hem tamlayan hem de tamlanan olabilirler. Ancak sıfat tamlamalarında kalıplaşarak artık isim-fiil işlevini yitirmiş kelimeler dışında yalnızca tamlanan olabilirler. A, B, C ve D seçeneklerinde isim-fiil belirtisiz isim tamlamasında tamlayan işlevindeyken, E seçeneğinde isim-fiil belirtisiz isim tamlamasında tamlanan işlevindedir. Doğru yanıt E.

A seçeneğinde "ona uymasını bu medeniyetin gerektirdiği insan tiplerini yetiştirmesini", B seçeneğinde "çıkmayı yahut arkasından yavaşça gidip elini sürüvermeyi", D seçeneğinde "geleceğe söz geçirmek", E seçeneğinde "kendi kazıp çıkarmak" isim fiil grupları cümlede nesne olarak kullanılırken, C seçeneğinde "bir şey istemek" isim fiil grubu özne olarak kullanılmıştır. Doğru yanıt C

Sıfat-fiiller cümlede ya doğrudan bir kelimenin sıfatı yahut da tıpkı adlaşmış sıfatlarda
olduğu gibi tamlananı düşmüş olarak kullanılır:A seçeneğinde "Ormanlara salıverilmiş genç bir fili" ifadesi ve B seçeneğindeki "1380’de doğduğunu" ifadesi buna örnektir. Sıfat-fiiller bir isim gibi kullanılabilirler: C seçeneğindeki "niteliğini belirtmeye çalıştığımız İslâm öncesi Türk tarihine ilişkin Orta Asya araştırmalarının olmazsa olmazı" ifadesi buna örnektir. Bir ismin birden çok sıfatı olabilir. Aynı şekilde bir isim birden çok sıfat-fiil grubunca tamlanabilir: D seçeneğindeki "olanı düpedüz yansıtan, salt alıcı bir iletken göz" ifadesi buna örnektir. E seçeneğindeki "tanıdığım bildiğim" ifadesi sıfat fiillerin ikilemelerle kurulabileceğine örnektir. Doğru yanıt E

Bir ismin birden çok sıfatı olabilir. Aynı şekilde bir isim birden çok sıfat-fiil grubunca tamlanabilir:"Türkiye’de Türkçe oyunlar gösteren birtiyatronun bulunmadığı, hele tiyatroya gitmenin bile ayıp sayıldığı bir devirde" ifadesi buna örnektir. Sıfat-fiiller ikilemeler kurabilirler: "tanıdığım bildiğim" ifadesi buna örnektir. Sıfat fiiller isim- fiil gibi kullanılırken bu yapılar isim ve sıfat tamlamaları kurabilirler. Sıfat tamlamaları kurmak bu grubun asli görevidir. İsim tamlaması kurduklarında ise bu grubu adlaşmış sıfat olarak düşünmek gerekir: "pek yakınındakilerin niye uzaklaştıklarını, uzaktakilerin de niçin gelemediklerini" ifadesi ile "Eski Hind’den İslam-Şark ve Batı medeniyetine kadar çağlar boyu akıp gelen beşeri tecrübelerin harmanladığı bir merkezde durduğu" ifadesi buna örnektir. A seçeneğinde "niteliğini belirtmeye çalıştığımız İslâm öncesi Türk tarihine ilişkin Orta Asya araştırmalarının olmazsa olmazı" ifadesi sıfat fiillerin isim olarak kullanılabileceğine örnektir. Doğru yanıt A

Sıfat-Fiil Gruplarının Yüklem, Özne, Nesne, Zarf Tümleci ve Yer Tamlayıcısının Tamlayıcısı Olarak Kullanılması: Sıfat-fiil gruplarının bu özelliği sıfat tamlamalarının bu görevlerde kullanılmasıyla aynıdır.
Aşağıdaki örnekte sıfat-fiil grupları yüklemin tamlayıcısı olarak kullanılmıştır.
Bu üç ünlü sanatkâr, toplumumuza, şiir ve fikir olarak çok tesir etmiş, çok okunmuş, sevilmiş dava adamlarıdır. 
Aşağıdaki örnekte sıfat-fiil grupları öznenin tamlayıcısı olarak kullanılmıştır.
Cemil Meriç’i okunur kılan, işlediği konular olduğu kadar üslubudur da. 
Aşağıdaki örneklerde sıfat-fiil gruplarının nesnenin ögeleri olarak kullanıldığı görülmektedir.
Tanrı her insana hayatı boyunca çalıştıracağı ve geliştireceği bir vücut ve ruh verir.                                                  Fakat Türkler yerleşik medeniyete geçince, ona uymasını bu medeniyetin gerektirdiği insan tiplerini yetiştirmesini de bilmişlerdir.                                       

Gazetede yayımlanan bu “Sohbetler”i on bir hafta, takip etti. 

Doğru yanıt D

A seçeneğindeki "Gevezeliği sevenlerden değilim" ifadesinde sıfat fiiller yüklem olarak, B seçeneğindeki "Zekâ, hayal, duygu da işlenmek suretiyle" ifadesinde sıfat fiil zarf tümleci olarak, C seçeneğinde "Hangi dala ayrılmak istediğime" ifadesinde sıfat fiil yer tamlayıcısı olarak, D seçeneğindeki "mimar olmayı düşündüğümü" ifadesinde sıfat fiil nesne olarak, "her birinin yaptığı" ifadesinde sıfat fiil özne olarak kullanılmıştır. Doğru yanıt B 

Sıfat-Fiil Gruplarının Zarf Tümleci Olarak Kullanılması: Sıfat-fiiller aslında zarf olarak kullanılamazlar. Ancak birtakım hâl ekleri alarak türemiş zarf-fiilleri, edatlarla birlikte kullanılarak cümlede edat grubu olarak da anılan birleşik zarf-fiil yapılarını oluştururlar. Bu konu ilerleyen ünitelerde ayrıntılı olarak ele alınacaktır. Ayrıca toplum olarak bize ayrılan / ayırdığımız yerden memnun olmadığım için bize sunulan - aslında zorlanan - tüm çerçevenin tartışılması gerektiğine de inanıyorum. (Korkut Tuna, Batılı Bilginin Eleştirisi Üzerine, s. 13) Zekâ, hayal, duygu da işlenmek suretiyle insanı saadete, insanlığı refaha ulaştırır. (Mehmet Kaplan, Kültür ve Dil, s. 75)

"Dolayısıyla niteliğini belirtmeye çalıştığımız İslâm öncesi Türk tarihine ilişkin Orta Asya araştırmalarının olmazsa olmazı Çin kaynakları ve araştırmacıların Çince bilmesidir." cümlesinde 'Orta Asya araştırmaları' belirtisiz isim tamlaması ve 'araştırmaları' kelimesi hem bir isim fiil hem de isim tamlamasının tamlananı konumundadır. Dolayısıyla doğru seçenek D şıkkıdır.

"Sonra tabii, günden güne büyüyen bir kız çocuğunu kışlada neferler elinde terbiye etmek imkânsızlığını da düşünmüş olacak." cümlesinde 'terbiye etmek' isim fiildir ve belirtisiz isim tamlamasının da tamlayanıdır. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

"Bunların dışında, onun kişiliği hakkında derinlere dalmamamın bir sebebi daha olmalı." cümlesinde 'derinlere dalmamamın bir sebebi' belirtili isim tamlaması ve dalmamamın kelimesi hem bir isim fiildir hem de tamlayan işlevindedir. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

Bütün cümlelerde belirtili isim tamlamalarında isim fiillerden faydalanılmıştır. Ancak sadece B şıkkındaki 'telkin etmenin bin türlü şekli' tamlamasında, 'telkin etme' isim fiili tamlayan işlevi görmektedir.  Dolayısıyla cevap B şıkkıdır.

"Biliyorsun prensibim, çocuklara müdahale etmek değil, onları kabiliyetleri yönünde desteklemektir." cümlesinde 'müdahele etmek değil- desteklemektir' isim fiilleri cümlede yüklem olarak kullanıldığından cevap E şıkkıdır. İsim fiil grupları, A şıkkında nesne, B şıkkında özne, C şıkkında dolaylı tümleç ve D şıkkında zarf tümleci işlevinde kullanılmışlardır.

"Türkiye durmadan değişen ekonomik, sosyal, politik ve kültürel şartlara uymaya çalışıyor." cümlesinde isim fiil gurubu dolaylı tümleç işlevinde kullanılmıştır. Dolayısıyla cevap D şıkkıdır.

"Şinasi, kadınla erkeğin birbirleriyle görüşüp tanıştıktan sonra evlenmeleri gerektiğini savunmuştur." cümlesinde sıfat fiil grubu nesne görevindedir, diğer şıklarda ise özne görevindedir. Dolayısıyla doğru seçenek E şıkkıdır.

"Cumhuriyet devrinde yeni bir nesil doğduğuna daha önce işaret etmiştim." cümlesinde 'yeni bir neslin doğduğuna' ifadesi bir dıfat fiil grubudur ve dolaylı tümleç görevi üstlenmiştir. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.

"Gerçek Öykü’de dikkatimizi çeken nokta, yazarın şiirsel bir kaygıdan çok, düz bir anlatımla daha çok ironik ve alaysı bir anlatımı yeğlemiş olduğudur." cümlesinde italik yazılmış kelimeler sıfat fiil grubu olup cümlede yüklem işevi görmektedir. Doğru cevap C şıkkıdır.

"Okul yıllarımızda hayatımızın en heyecan verici olayıydı bu." cümlesindeki ' en heyecan verici' kelime grubu sıfat fiildir. Dolayısıyla cevap A şıkkıdır.