TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ I

ettirgenlik

tanımayış

Bursa’nın bu kendini gizleyişinde fetih devri velilerinin uhrevi yaşayışlarının etkisi var mıdır acaba?

Efendim, bu sefer bir kasabada yerleşip yazımızı geçirmek niyetindeyiz.

yüklem

özne

zarf tümleci

dolaylı tümleç

İstanbul o İstanbul değil. Nurcan beni bazen arabasıyla gezdirir de tanıdığım bildiğim yerleri tanıyamaz olurum.

Özne

Fiilimsi grupları ve bu yapıyı oluşturan eklerin temel özellikleri
1. Fiilimsiler olumlu, olumsuz, edilgenlik, işteşlik, dönüşlük, yeterlilik çatısındaki her türlü fiil tabanlarına getirilirler.
2. Fiilimsiler, fiil soylu yüklemlerin geçici olarak isimleştirilmesiyle kurulurlar. 
3. Fiilimsi gruplarında tıpkı bir gerçek yüklem varmış gibi özne, nesne, zarf tümleci, yer tamlayıcısı bulunabilir; üstelik bunlar asıl yüklemle ortak veya ayrı olabilir.
4. Fiilimsi grupları, türlerine göre cümlede, cümlenin herhangi bir ögesinin parçası olarak kullanılabilirler.
5. Fiilimsi gruplarının içinde de bir veya daha fazla fiilimsi bulunabilir.
6. Kimi sıfat-fiillerle türemiş ve birleşik zarffiiller iyelik eki alabilirler.
7. Fiilimsi gruplarının temel ögesi olan fiilimsi grubun sonunda bulunur.

• Sıfat-fiiller cümlede ya doğrudan bir kelimenin sıfatı yahut da tıpkı adlaşmış sıfatlarda olduğu gibi tamlananı düşmüş olarak kullanılır:
Ormanlara salıverilmiş genç bir fili sonunda bana ve arkadaşlarımdan birine benzemesi yüzünden, evcilleşmesi için aramıza saldılar. (Montesquieu, Öyküler, s. 27)

Belirtisiz İsim Tamlamasında Tamlanan İşlevinde

Dolayısıyla niteliğini belirtmeye çalıştığımız İslâm öncesi Türk tarihine ilişkin Orta Asya araştırmalarının olmazsa olmazı Çin kaynakları ve araştırmacıların Çince bilmesidir. (Ahmet Taşağıl, Kök Tengri’nin Çocukları, s. 20)

İsim-Fiil Gruplarının Yüklem Olarak Kullanılması: İsim-fiil grupları isim soylu basit yüklemdir. Bilindiği gibi isim soylu yüklemler ek fiil yardımıyla geniş zaman, hikâye, rivayet ve şart çekimine girerler. Diğer kipler için ise olmak fiili gerekir.
Terbiyenin gayesi, insanların vücut ve ruh kabiliyet ve imkânlarını geliştirmektir. (Mehmet Kaplan, Kültür ve Dil, s. 75)

İsim-Fiil Gruplarının Nesne Olarak Kullanılması: İsim-filler cümlede belirtili veya belirtisiz nesne olarak bulunabilirler.
Fakat Türkler yerleşik medeniyete geçince, ona uymasını bu medeniyetin gerektirdiği insan tiplerini yetiştirmesini de bilmişlerdir.

Sıfat-fiillerin temel özellikleri şöyle sıralanabilir:
• Sıfat-fiiller cümlede ya doğrudan bir kelimenin sıfatı yahut da tıpkı adlaşmış sıfatlarda olduğu gibi tamlananı düşmüş olarak kullanılır.
• Sıfat-fiiller bir isim gibi kullanılabilirler.
• Bu yapılar isim ve sıfat tamlamaları kurabilirler. 
• Bir ismin birden çok sıfatı olabilir. Aynı şekilde bir isim birden çok sıfat-fiil grubunca tamlanabilir.
• Sıfat-fiiller ikilemeler kurabilirler.

Aşağıdaki iki örnekte sıfat-fiil grupları yüklemin tamlayıcısı olarak kullanılmıştır.
Bu üç ünlü sanatkâr, toplumumuza, şiir ve fikir olarak çok tesir etmiş, çok okunmuş, sevilmiş dava adamlarıdır. (Ahmet Kabaklı, Türkiye’yi Yoğuranlar, s. 14)

Sıfat-Fiil Gruplarının Nesne Olarak Kullanılması: Sıfat-fiil grupları cümlede nesne olarak bulunabilir.
Aynı şeyi ‘söyleyen’ çevirileri belirleyip değerlendirirken nesnel bir dayanaktan çok, özne diyebileceğimiz bazı koşulların, demek ki alabildiğine değişken koşulların işe karıştığını unutmamalıyız. (Nermi Uygur, Dilin Gücü, s. 44)
Ben ortaokuldan beri doktorluğu kafama takmış olmama rağmen, nedense o gün mimar olmayı düşündüğümü söyledim. (Ayşe Kulin, Tek ve Tek Başına Türkan, s. 30)
Şinasi, kadınla erkeğin birbirleriyle görüşüp tanıştıktan sonra evlenmeleri gerektiğini savunmuştur. (Cevdet Kudret, Şinasî Şair Evlenmesi, s. 11)
Yazarların şahsî hayatları umumiyetle enteresan değildir. Çokları yazdıklarını hayallerinden uydururlar. (Mehmet Kaplan, Kültür ve Dil, s. 77)
Konuşmayı, ille de dilce anlamındaki amaçla açıklayanlar; her konuşmayı dile getirdiği anlamın aracısı olarak yorumlayanlar neyin sözünü ettiğimi ilkin kavrayamayacaklardır. (Nermi Uygur, Dilin Gücü, s. 47)
O yıl çiçeği burnunda bir yeni evliyken babamı kaybettim. Hayatımın ilk büyük acısını yaşarken hamile kaldığımı öğrendim.(Ayşe Kulin, Tek ve Tek Başına Türkan, s. 87)

Sıfat-Fiil Gruplarının Zarf Tümleci Olarak Kullanılması:

Sıfat-fiiller aslında zarf olarak kullanılamazlar. Ancak birtakım hâl ekleri alarak türemiş zarf-fiilleri, edatlarla birlikte kullanılarak cümlede edat grubu olarak da anılan birleşik zarf-fiil yapılarını oluştururlar. Bu konu ilerleyen ünitelerde ayrıntılı olarak ele alınacaktır.
Ayrıca toplum olarak bize ayrılan / ayırdığımız yerden memnun olmadığım için bize sunulan - aslında zorlanan - tüm çerçevenin tartışılması gerektiğine de inanıyorum. (Korkut Tuna, Batılı Bilginin Eleştirisi Üzerine, s. 13)
Zekâ, hayal, duygu da işlenmek suretiyle insanı saadete, insanlığı refaha ulaştırır. (Mehmet Kaplan, Kültür ve Dil, s. 75)
Akademisyen olarak yerimi sağlama aldığımdan beri, cüzamlıları ilk gördüğüm gün yapmaya karar verdiğim reforma, kendimi artık hazır hissediyorum. (Ayşe Kulin, Tek ve Tek Başına Türkan, s. 191)

Sıfat-Fiil Gruplarının Yer Tamlayıcısı (Dolaylı
Tümleç) Olarak Kullanılması: Daha önce de belirtildiği üzere sıfat-fiiller bilhassa çıkma, bulunma ve yönelme hâli ekleriyle kullanıldığında türemiş zarffiil yapılarını oluşturabilmektedirler. Dolayısıyla bu eklerin bulunduğu sıfat-fiillerin ne zaman çıkma, bulunma veya yönelme grubu, ne zaman zarf-fiil grubu oluşturduğu konusunda dikkatli olunmalıdır.
Cumhuriyet devrinde yeni bir nesil doğduğuna daha önce işaret etmiştim. Bu yeni nesil sanayileşmenin yarattığı ilim adamı, teknisyen, işçi, patron ve idarecilerden mürekkeptir. (Mehmet Kaplan, Kültür ve Dil, s. 85)
Son, çok kimsenin su götürmez bir apaçıklık gözüyle baktığı “traduttore traditore” özdeyişinin de korkunç bir şeyi dile getirdiğine bir türlü inanamıyorum. (Nermi Uygur, Dilin Gücü, s. 42)
Bunca güvendiğim hocalarıma, ihtisas dalım için danışmadım. Hangi dala ayrılmak istediğime öğrencilik yıllarımda karar vermiştim çünkü. (Ayşe Kulin, Tek ve Tek Başına Türkan, s. 94)