TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ I

Günay Karaağaç dillerin biçim birimlerinde görülen yapı ve işleyiş özelliklerini ele alırken bu yapıları, yineleme yöntemi adı altında inceleyerek “Dillerin dil bilgisel yapılarında az görülen bir yoldur. Burada yinelenen birimler arasında asıl ve bağlı biçim birim ilişkisi değil, denklik ilişkisi vardır.” demektedir (Karaağaç, 2013, s. 404).

Doğru cevap A'dır.

Tekrar grupları, Türkçede değişik sebeplerle kullanılır. Bunları şöyle sıralayabiliriz.

• İfadeyi güçlendirmek için kullanılır

• Yeni kavramlar oluşturmak için kullanılır

• Süreklilik belirtmek için kullanılır

Doğru cevap B'dir.

14. yüzyıl Eski Anadolu Türkçesi döneminin en önemli eserlerinden Mes’ûd bin Ahmed’in kaleme aldığı Süheyl ü Nev-bahâr adlı mesnevinden bir örnek:

Tutar yiryüzin dürlü dürlü çiçek / Dökilür girü mev- sümi geçicek.

Doğru cevap C' dir.

Ömer’e, evet diyen Mevsim’di, yalnız ve sadece Mevsim! Ne olur söyle baba, içtenlikle söyle, ayrılayım mı? (Emine Işınsu, Kaf dağının ardında, s. 10)

Doğru cevap D' dir.

Aynı kelime, kelime grubu veya cümlenin tekrarıyla oluşturulan bu yapılara aynen tekrar adı verilmektedir.

Doğru cevap E' dir.

Hâl ekleri ile oluşan tekrar grupları şunlardır:

Doğru cevap A'dır.

Tekrar Gruplarının Zarf Olarak Kullanılması: Tekrar grupları yaygın olarak zarf görevinde kullanılır.Çekçek arabasının yanık sesiyle çıngırakları boş sahra içinde titremeye başladı. Yavaş yavaş Zeyniler’den uzaklaştık. (Reşat Nuri Güntekin, Bütün Romanları Çalıkuşu, s. 289)

Doğru cevap B' dir.

Tekrar Gruplarının Ünlem Olarak Kullanılması: Evet, hayır, yok gibi cevap edatları yanında ay, vay, vah, eyvah, aman gibi ünlemler de tekrar grubu hâlinde pekiştirilerek kullanılabilir.

Doğru cevap C' dir.

İsim Soylu Yüklem Olarak Kullanılması:

Karlar vıcık vıcıktı. Daracık ve bozuk kaldırımlardan çamurlu sular akıyordu. Ama gökyüzü muhteşemdi. (Tarık Buğra, Firavun İmanı, s. 130)

Saati kolumdan aldı. Merceğini taktı. Ustalar bir, bilgeler iki; şaşmazlar hiç. Şaşmamak onların şanındandır. Demek ki ustadan geçinen bizim usta, usta filan değil. (Hâldun Taner,Yalıda Sabah, Bütün Hikâyeleri 4, s. 65)

Doğru cevap D' dir.

Pekiştirmeli Tekrarlar: Bu yapılar, yalnızca kelimelerden oluşan tekrarlarda görülür. Burada üç tür tekrar grubuyla karşılaşırız: Aynı Kelimenin Ses Değişikliği ile Yinelenmesi Sonucu Oluşan Tekrar Grupları: Bu tür tekrar grupları yalnızca ilk kelimenin ilk ünlüsü düz-geniş yani /a/ veya /e/ ise kullanılır. İkinci kelimede ilk kelimedeki ünlü yerine dar-yuvarlak yani /u/ veya /ü/ kullanılmasıyla meydana getirilir. Aynı Kelimenin İlk Ünsüzünün Değiştirilmesiyle veya Ünlüyle Başlıyorsa Başına Ünsüz Eklenmesiyle Oluşan Tekrar Grupları: Burada ilk kelimenin ünsüzü yoksa başına /m/; /m/, /p/, /f/ dışında bir ünsüz; varsa bu ünsüz yerine çok defa /m/, yaygın olmamakla birlikte /p/, /f/ veya /s/ getirilerek oluşturulur. Aynı Kelimenin Başına Hece Eklenmesiyle Oluşan Tekrar Grupları: Bu yapılar, kelime ünlüyle başlıyorsa başına, ünsüzle başlıyorsa bu ünsün yerine /p/, /m/, /s/, /r/ ünsüzlerinin getirilmesiyle hece oluşur: gömgök, kıpkızıl, sapsarı, çarçabuk, vb. Hâl ekleriyle oluşan tekrar grubunu oluşturan ögeler, esasen isimlerden oluşur ve bu ögelerde bulunma, ayrılma, yönelme ve belirtme hâli ekleri bulunur. Çoklukla bu ekler her iki ögeye, nadiren de olsa yalnızca birinci veya yalnızca ikinci ögeye hâl eki getirilerek kullanılır.

Doğru cevap E' dir.

Türkçede; aynen tekrarlamak, eş anlamlılık, yakın anlamlılık, zıt anlamlılık, ses veya hece ilave etmek gibi farklı türden ilişkiler dâhilinde ve çok defa iki ama bazı durumlarda birden çok kelime, kelime grubu bazen de cümleleri başta pekiştirmek olmak üzere değişik amaçlarla yinelenmesi sonucu oluşan yapılara tekrar grubu adı verilmektedir. Alan yazında bu yapılar için tekrar grupları, ikilemeler, yinelemeler, koşma takımları, ikilemeli ad, kelime koşması, ikiz kelime kavramları da kullanılmaktadır.

seçenekler arasında yer alan "Yedi iklim" bir sıfat tamlamasıdır.

D şıkkında yer alan "didik didik" tekrarı "didik didik etmek, didiklemek, parçalamak; iyice araştırmak”  anlamında kullanılmıştır.

Yeni kavramlar oluşturmak için kullanılır: Türkçede yeni kelimeler 1) yapım ekleriyle, nadiren de olsa çekim eki kalıplaşmasıyla, 2) iki kelimenin birleştirilmesiyle meydana getirilir. Bunların dışında tekrar grupları oluşturmak yoluyla da yeni kavramların karşılandığı görülmektedir: aşağı yukarı “takriben, tahminen”; atıp tutmak “boş konuşmak”, yedi yirmi dört “bütün hafta” fısfıslaşmak “fısıldaşmak”, didik didik etmek “didiklemek, parçalamak; iyice araştırmak” vb.

Süreklilik belirtmek için kullanılan tekrar grubu:

Kadın çekip gittikten sonra adam iyicene çökmüş. Gönül yarası onmaz denilmiş. Kahır kahır. Üstüne bir de açlık, yoksulluk. (Mustafa Kutlu, Rüzgârlı Pazar, s. 119)

Ortalığı sonbahar dikenlerinin sardığı günlerdi. Rüzgâr estikçe çısıl çısıl ötüyordu bunlar. Yağmurla güz otları yeniden göveriverirdi. Kasvetli yağmurlar art arda yağmaya başlardı. (Sevinç Çokum, Gülyüzlüm, s. 13)

Tekrar grupları esasen iki kelimeden oluşmaktadır. Ancak nadiren de olsa üç veya dört kelimeden oluştukları da görülmektedir:

Yürekler de dar şimdi. Ben kedi bile istemem evimde. Mır mır mır onu mu çekeceğim? Böyle başım dinç oluyor. (Sevinç Çokum, Gülyüzlüm, s.62)

Aynı Ögenin Tekrarıyla Oluşan Tekrar Grupları: Aynı kelime, kelime grubu veya cümlenin tekrarıyla oluşturulan bu yapılara aynen tekrar adı verilmektedir.

Henrik Samuel Nyberg, Türkiyat Mecmuası’nda yayımlanan bir makalesinde, Edward Said’in söylediklerinin hemen hemen tamamını özet olarak anlatmakta ve şöyle demektedir: (Beşir Ayvazoğlu, Aşk Estetiği, s.14)

Rahmi, gözleri yumuk yumuk, buna karşılık iri dişlerinin hepsini göstere göstere gülüyor. (Tarık Buğra, Yağmur Beklerken, s. 10)

Karlar vıcık vıcıktı. Daracık ve bozuk kaldırımlardan çamurlu sular akıyordu. Ama gökyüzü muhteşemdi. (Tarık Buğra, Firavun İmanı, s. 130)

Yakın Anlamlı Ögelerden Oluşan Tekrar Grupları:

Dalgıçların ara sıra yaptıkları bu hokkabazlık ve cambazlık miğfersiz dalmaktır. (Hâlikarnas Balıkçısı, Dalgıçlar, s.35)

Bu evi, babasının yetiştirip büyüttüğü boylu boslu ağaçları, alacalı ineği, kıyısında oynadıkları kurbağalı dereyi, kim bilir nasıl özleyecekti… (Sevinç Çokum, Gülyüzlüm, s. 5)

O gece Gülseren’in serdiği ak pak, serin çarşaflarda ana kız birbirlerine sokularak köylerini düşündüler hep. (Sevinç Çokum, Gülyüzlüm, s. 28)

Sen, koskoca İstanbul hastanesi dersin Şerife ana, ama paran olmadı mı kalırsın ortalarda koca İstanbul yutuverir insanı. Bizimkisi sigortadan emekli ya ilaçlara daha az para alırlardı. Kardeşim koşturdu, eşe dosta borçlandık da ortalarda kalmadık. (Sevinç Çokum, Gülyüzlüm, s. 9)

Belirtme Hâli Eki ile Oluşan Tekrar Grupları:

Şükriye Hanım buraya temizliğe gelir ama ben beğenmem yaptığı işi. Evi merak ediyorsun değil mi? Dolapları, bohçaları, şurayı burayı… (Sevinç Çokum, Gülyüzlüm, s. 67)

Kavak yeli kanı kaynatır. Kan kaynamaya başlayınca adamın gözü kararır, ölçüyü durağı yitirir. (Mustafa Kutlu, Rüzgârlı Pazar, s.127)

Tekrar Gruplarının Birleşik İsimler Oluşturması: Tekrar grupları, daha önce de değinildiği gibi, bazen pekiştirme işlevini kaybederek tamamen yeni bir anlam kazanır. Bu anlamı kazanırken çok defa tekrar grubunu oluşturan kelimelerle ilgisi de kesilir. Aşağıda örneklerde geçen gelgeç kelimesi “geçici”, alışveriş ise “satın alma, ticaret” anlamlarında kullanılan tekrar gruplarıdır.

Tekrar Gruplarının Zarf Tümleci Olarak Kullanılması

Belki siz bu oyunculuk sayesinde bir gün aç bir gün tok geçiniyorsunuz. (Sait Faik Abasıyanık, Kumpanya, s. 46)

Tanker gelince mahâllenin kadını kızı saç saça baş başa saldırıyor. (Mustafa Kutlu, Rüzgârlı Pazar, s. 34)

Kaplumbağa paytak paytak yürümeye başladı. Hiçbir şey olmamış gibi. Her şeye boş vererek. (Hâldun Taner, Yalıda Sabah, Bütün Hikâyeleri 4, s. 30)

Başımdaki kordelayı çözdüm, saçlarımı yavaş yavaş gözlerimin üzerine indirmeye başladım. (Reşat Nuri Güntekin, Bütün Romanları Çalıkuşu, s. 9)