TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ I

Ad tamlamasının özellikleri:

Belirtili Ad Tamlaması: Tamlayanın ve tamlananın ek aldığı kelime grubudur. Belirtili ad tamlamalarında tamlayan ilgi (genetif) hâl eki, tamlanan ise iyelik eki alır.

telefon + un                                        tuş + u

(tamlayan + ilgi hâli eki)             (tamlanan + iyelik eki)

-nın/ nin/ nun / nün       -ı / -i / -u / -ü -ın / -in / -un / -ün -sı / -si / -su / -sü

Belirtili ad tamlamasında tamlayan ve tamlanan arasındaki ilişki düzeyi ilgi eki ile ortaya konur. Örneğin, okulun kapısı, apartmanın girişi, kapının kolu, masanın gözü, çocuğun kabanı derken tamlayanın tamlananın bir parçası olduğu belirtilir. Başka bir deyişle iki nesne veya varlık arasındaki ilişki daha “belirli” bir özellik gösterir. Okul kapısı, apartman girişi, kapı kolu, masa gözü, çocuk kabanı örneklerinde ise ilgi eki kullanılmamıştır. Ek kullanılmadığı için iki nesne arasındaki ilişki zayıflamış ve nesneler arasında bir “belirsizlik” meydana gelmiştir. Belirtili ad tamlamalarında ilgi ekinin olduğu tamlayan yardımcı öge, iyelik ekinin olduğu tamlanan ise temel (asıl, ana) ögedir.

televizyonun            kumandası

tamlayan                 tamlanan

(yardımcı öge)          (temel öge)

Belirtisiz ad tamlamaları kalplaşmaya elverişli tamlamalardır. Tamlayan ile tamlanan arasında genel bir anlamı çağrıştıran güçlü anlam ilişkisi, birleşik kelimenin oluşmasını sağlamıştır. Bunlardan bazıları şunlardır:

• Bitki adları: aslanağzı, gelinfeneri, camgüzeli, gecesefası, civenperçemi, kuşburnu, kuşyemi, semizotu, turnagagası, venüsçırağı, …

• Hayvan adları: danaburnu, denizaslanı, denizatı, sazkayası, şeytaniğnesi, yalıçapkını…

• Alet ve eşya adları: balıkgözü, keçitırnağı, kedigözü, leylekgagası, adayavrusu…

• Yiyecek adları: dilberdudağı, hanımgöbeği, kadınbudu, kuşlokumu, bülbülyuvası…

• Renk adları: baklaçiçeği, balköpüğü, devetüyü, kahverengi, kavuniçi, tavşankanı, vişneçürüğü, yavruağzı…

Yine aynı şekilde yer, kişi adları ile birlikte bazı kelimelerin de bu tamlama ile kurulduğu görülmektedir:

Beypazarı, Kırklareli, Pınarbaşı… (yer adları) Gündoğdu, Karaosmanoğlu, Boyuneğri… (kişi adları), atasözü, denizaşırı, derebeyi, milletvekili, öteberi, yeryüzü, yılbaşı… (kalıplaşmış kelimeler)

Yabancı dillerin etkisiyle bazı tamlamalarda da yanlışlık yapılmaktadır. Örneğin “bayan ayakkabı, “kepek ekmek” gibi tamlamalar yabancı dil mantığına göre oluşturulmuştur. Doğru kullanımların “bayan ayakkabısı”, “kepek ekmeği” biçiminde olması gerekmektedir.

Tamlayan ve tamlananın ek almadan bir araya gelerek oluşturduğu tamlamalardır. Takısız ad tamlamaları çoğunlukla yabancı dil mantığından yola çıkarak oluşturulmuş kelime birlikleridir. Belirtisiz ad tamlamasından iyelik ekinin atılması ile birlikte ortaya çıkan yapı, birçok birleşik kelimelerin oluşumuna yol açmıştır. Özellikle bazı yer adları, kurum ve kuruluş adlarında bu tür yapılara sıkça rastlamak olasıdır:

Ak Sigorta, Anadolu Sigorta, Güneş Sigorta, Akbank, Odeabank, Citibank, Çınar Otel, Anemon Otel, Esentepe Hotel, Begonvil Resaurant, Gölcük Doğa Restaurant, Egeli Balık Restoran, Garaj Büfe, Alternatif Büfe, Furkan Tost, Asya Halı, Royal Halı…

Yine belirtisiz ad tamlaması özelliğinde olan bazı kalıplaşmış ifadelere de rastlanılmaktadır:

toplum bilim ‹ (toplum + bilimi), kestane kebap ‹ (kestane + kebabı), tükenmez kalem ‹ (tükenmez +kalemi), kurşun kalem ‹ (kurşun + kalemi), Çengelköy ‹ (Çengel + köyü), Korukent ‹ (Koru +kenti), Sümer Sokak ‹ (Sümer + Sokağı)…

Kadın kahraman, narin, fakir bir kızmış, zengin ve şımarık bir oğlana abayı yakmış. (Elif Şafak, İskender)

Tamlayanın ve tamlananın ek aldığı kelime grubudur. Belirtili ad tamlamalarında tamlayan ilgi (genetif) hâl eki, tamlanan ise iyelik eki alır.

Belirtili ad tamlamasında tamlayan ve tamlanan arasındaki ilişki düzeyi ilgi eki ile ortaya konur. Örneğin, okulun kapısı, apartmanın girişi, kapının kolu, masanın gözü, çocuğun kabanı derken tamlayanın tamlananın bir parçası olduğu belirtilir. Başka bir deyişle iki nesne veya varlık arasındaki ilişki daha “belirli” bir özellik gösterir. Okul kapısı, apartman girişi, kapı kolu, masa gözü, çocuk kabanı örneklerinde ise ilgi eki kullanılmamıştır. Ek kullanılmadığı için iki nesne arasındaki ilişki zayıflamış ve nesneler arasında bir “belirsizlik” meydana gelmiştir.
Belirtili ad tamlamalarında ilgi ekinin olduğu tamlayan yardımcı öge, iyelik ekinin olduğu tamlanan ise temel (asıl, ana) ögedir.
televizyonun kumandası
tamlayan tamlanan
(yardımcı öge) (temel öge)

Tamlayanı unvan grubu olan belirtili ad tamlaması:

Aşağıda tamlayanı unvan grubu olan belirtili ad tamlaması örnekleri verilmiştir.
Hafız Nuri’nin dik, meşum bir sesle salâ vermesi, ezan okuması, cenaze namazı kıldırması tüyler ürpertecek bir şey. (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu)

Piyano öğretmenim Mediha Hanımın ölümünden sonra dağılıp kaybolan nota defterlerini unutamam. (Selim İleri, Nota Defterleri)

Zeyni Babanın türbesi, mezarlığın en nihayetinde, kocaman bir servinin altında idi. (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu)

Doğru cevapta Tamer Bey'in hitabeti belirtili isim tamlamasının tamlayanı unvan grubundandır.

Belirtisiz Ad Tamlaması
Yalnızca tamlananın ek aldığı kelime grubudur. Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan ilgi (genetif) hâl eki almaz, tamlanan ise iyelik eki alır.
duvar saat + i
(tamlayan + ø ) (tamlanan + iyelik eki)
-ı / -i / -u / -ü
-sı / -si / -su / -sü
Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan yardımcı öge, iyelik ekinin olduğu tamlanan ise temel (asıl, ana) ögedir.
televizyon kumandası
tamlayan tamlanan
(yardımcı öge) (temel öge)

D seçeneği haricinde diğer şıklar belirtisiz ad tamlaması iken D seçeneği belirtili ad tamlamasıdır.

Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına sıfat giremez. Örneğin
“İzmir eski valisi” yanlış bir kullanımdır. Yine “müdür baş yardımcısı”, “devlet eski
bakanı” gibi örnekler de yanlış kullanımdır. Çünkü belirtisiz ad tamlamalarında başa gelen sıfat tamlananı niteler. Örneğin “eski İzmir valisi” derken “eski” sözcüğü “İzmir”i değil, “vali”yi niteler. Dolayısıyla “eski” sözcüğü ile işaret edilen “vali”dir. Aynı şekilde “müdür baş yardımcısı” yerine “baş müdür yardımcısı”; “devlet eski bakanı” yerine “eki devlet bakanı” ifadesini kullanılmalıdır. Tıpkı “su kırık şişesi” diyemeyeceğimiz gibi.

Tamlayan ve tamlananın ek almadan bir araya gelerek oluşturduğu tamlamalardır. Takısız ad tamlamaları çoğunlukla yabancı dil mantığından yola çıkarak oluşturulmuş kelime birlikleridir. Belirtisiz ad tamlamasından iyelik ekinin atılması
ile birlikte ortaya çıkan yapı, birçok birleşik kelimelerin oluşumuna yol açmıştır. Özellikle bazı yer adları, kurum ve kuruluş adlarında bu tür yapılara sıkça rastlamak olasıdır:
Ak Sigorta, Anadolu Sigorta, Güneş Sigorta, Akbank, Odeabank, Citibank, Çınar Otel, Anemon Otel, Esentepe Hotel, Begonvil Resaurant, Gölcük Doğa Restaurant, Egeli Balık Restoran, Garaj Büfe, Alternatif Büfe, Furkan Tost, Asya Halı, Royal Halı…
Yine belirtisiz ad tamlaması özelliğinde olan bazı kalıplaşmış ifadelere de rastlanılmaktadır:
toplum bilim ‹ (toplum + bilimi), kestane kebap ‹ (kestane + kebabı), tükenmez kalem ‹ (tükenmez +kalemi), kurşun kalem ‹ (kurşun + kalemi), Çengelköy ‹ (Çengel + köyü), Korukent ‹ (Koru +kenti), Sümer Sokak ‹ (Sümer + Sokağı)…
Kadın kahraman, narin, fakir bir kızmış, zengin ve şımarık bir oğlana abayı yakmış. (Elif Şafak, İskender)

"Tek başlarına bir anlam ifade etmezler", kelime gruplarının özelliklerinden biri değildir.

İki ad unsurunun veya ad soyundan iki kelimenin bir araya gelerek oluşturduğu kelime grubuna ad
tamlaması denir.

"Ad tamlamalarında tamlayan ve tamlanan birden fazla olamaz", ad tamlamalarının özelliklerinden biri değildir.

Cümlede bulunan tamlama, "Ad tamlamaları cümlenin öznesi, nesnesi, zarfı, yer tümleci ve yüklemi olur" özelliğine bir örnektir.

"Belirtili ad tamlaması bir sıfat ve bir isimden oluşur" şıkkı, belirtili ad tamlamalarının özelliklerinden biri değildir.

Cümledeki ad tamlaması 'Tamlananı isim-fiil olan belirtili ad tamlaması' ad tamlaması türüne bir örnektir.

Cümledeki tamlama 'Tamlayanı isim-fiil grubu olan belirtisiz ad tamlaması' türüne bir örnektir.

Takısız ad tamlaması, tamlayan ve tamlananın ek almadan bir araya gelerek oluşturduğu tamlamalara verilen addır.

Özel adlar, belirtisiz ad tamlamalarının kalıplaşmaya elverişli olması özelliğinin görüldüğü durumlardan biri değildir.

Kelime grubu, bir varlığı, bir kavramı, bir niteliği, bir durumu, bir hareketi karşılamak veya belirtmek, pekiştirmek ve nitelemek üzere, belli kurallar içinde yan yana dizilmiş kelimelerden oluşan yargısız dil birimidir.