TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ I - Deneme Sınavı - 15

A seçeneğinde devrik şekilde kullanılan 'ömrün ortası' bir belirtili ad tamlamasıdır ve dolayısıyla kelime grubudur. B seçeneğine bakarsak 'sivil toplum örgütleri' kelime grubunu görüyoruz. D seçeneğinde 'kaderin cilvesi' sözcükleri de tıpkı A seçeneğinde gördüğümüz gibi belirtili ad tamlaması yani dolayısıyla kelime grubudur. Nihayetinde son seçenekte de yine aynı husus 'uçurumun kıyısı' şeklinde tezahür etmektedir. Lakin C seçeneğine baktığımızda cümlede herhangi bir tamlayan ve dolayısıyla da tamlanan sözcük göremiyoruz. Kelime grubu içermediği için de doğru seçenek kabul ediyoruz.

Karahan (2006, : 39) kelime gruplarının özelliklerini sıralarken yargısız dil birimleri olduklarını belirtir. Dolayısıyla kendi başlarına cümlede bir yargı belirtemezler. Bundan dolayı doğru seçenek B'dir.

Dolaylı tümleçler cümlede eylemin ya da oluşumun yerini, yönünü belirtir. İsmin '-e', '-de' ve '-den' hal eklerini alırlar. C seçeneğindeki 'imkansız aşkların adamı' isim tamlaması yüklemi nitelemektedir. D seçeneğindeki 'bilmeden' kelimesi 'nasıl yorum yapmayın?' sorusunu cevapladığı için dolaylı tümleç değil, zarf tümlecidir. Aynı şekilde E seçeneğindeki 'saat beşte' sözcükleri de 'ne zaman?' sorusunu cevapladığı için aynı şekilde zarf tümlecidir. B seçeneğindeki 'otelden' sözcüğü dolaylı tümleçtir fakat kelime grubu halinde değildir. A seçeneği 'aradığın huzur nerede gizlidir?' sorusunu cevaplayan kelime  belirtili isim tamlaması olan ve dolayısıyla kelime grubu kabul edilen 'hayatın anlamında' sözcüklerini içerdiği için doğru cevaptır.

Bazen tamlayan ad yerine ad soylu bir sözcükle de kurulabilir ve bu durumda tamlayanı zamir olan kelime grubuna iyelik grubu da denir. Bu durumda A seçeneğindeki 'senin suçun', B seçeneğindeki 'bizim (ikinci) yuvamız', D seçeneğinde 'bizim köyümüz' ve son olarak E seçeneğinde 'bizim yaptıklarımız' ile 'sizin hayal gücünüz' kelimeleri zamirlerin açıkça kullanılarak oluşturulan ad tamlamalarıdır. Fakat C seçeneğinde 'Ordular! (Sizin) ilk hedefiniz, Akdeniz'dir, ileri!' demektense zamir olan 'sizin' sözcüğü düşmüştür. Tamlayanı düşmüş iyelik grubu dolayısıyla C seçeneğindedir.

D seçeneği hariç yükleme 'neyi? kimi?' sorusunu sorduğumuzda karşımıza 'şehadet şerbetini', 'nasıl da aşık olduğunu söylemeyi', 'kalbinin sesi' ve 'ölüm korkusu' kelime grupları çıkmaktadır ve bu soruların cevabı olarak da cümlenin nesnesi olma görevini yüklenmişlerdir. Fakat D seçeneğinde 'neydi bu?' diye sorunca 'bir türlü susturamadığı vicdanın sesiydi' kelime grubunun cümlenin yüklemi olduğunu görüyoruz.

'Televizyonun kumandası', 'adamın elleri', 'Shakespeare'in eserleri' ve 'masanın üstü' sözcükleri belirtili isim tamlaması örnekleridir. İlk sözcükler tamlayan eki olarak '-in/-ın' eklerini almışlardır. Fakat E seçeneğinde ise belirtisiz isim tamlaması mevcuttur zira burada sadece tamlanan ek almıştır. Tamlayan görevindeki 'akıl' sözcüğü yalın haldedir.

'Gecenin körü', 'ayağımın dibi', 'elimin kiri', 'dünyanın (öbür) ucu' kelime gruplarında ilk kelimeler tamlayanı belirtili hale getirecek olan '-ın/in' eklerini almış ve tamlanan olacak sonraki kelimeler de buna uygun olarak '-i/u/ü' eklerini almıştır. Fakat E seçeneğinde yine bir deyim olan 'ecel teri' kelime grubu kullanılmış olsa da tamlayan görevindeki 'ecel' sözcüğü ek almayıp yalın halde olması sebebiyle belirtisiz isim tamlamasına örnektir.

'Babamın (şen) kahkahaları', 'Turistin (kusursuz) aksanı', 'Aklın (kutsal) kitabı' ve 'Yazarın (dokunaklı) hikayesi' sözcük grupları aslında belirtili isim tamlamasıdır ve parantez içinde belirtilen sözcükler ise araya girmiş ve tamlananı niteleyen sıfatlardır. D seçeneğindeki 'Ankara'nın Yenişehir Konakları' tamlamasında 'Yenişehir' kelimesi sıfat değil bir semt adıdır, dolayısıyla isimdir. Bu yüzden diğer seçeneklerden farklıdır.

Her bir seçenek birbiriyle ilişkili olan sözcüklerin bir arada kullanılması ile birleşik kelime haline gelen tamlama olsa da D seçeneği haricindeki bütün seçenekler tamlayan ve tamlanan açısından ek almıştır. Fakat 'kedigözü' sadece tamlanan tarafından ek almıştır dolayısıyla doğru cevap da D'dir.

Belirtisiz ad tamlamaları kalplaşmaya elverişli tamlamalardır. Tamlayan ile tamlanan arasında genel bir anlamı çağrıştıran güçlü anlam ilişkisi, birleşik kelimenin oluşmasını sağlamıştır. Seçeneklere bakınca A, C, D ve E'de görüyoruz ki kavramı bir araya gelen kelimeler betimleyebiliyor. Örneğin, aslanın ağzına benzeyen görüntüsü ile aslanağzı bitkisi, devenin kum rengine benzeyen soluk tüylerinden esinlenilmiş devetüyü rengi, kedilerin karanlıkta parlayan gözlerine benzeyen kedigözü aksesuarı ve hem gagası olup hem de yavrularını doğurarak ve emzirerek büyüten ornitorenk isimli hayvanı belirten gagalımemeli kelimeleri buna örnektir. Fakat B seçeneğindeki gözü yaşlı bu kapsamda değildir.

Günay Karaağaç dillerin biçim birimlerinde görülen yapı ve işleyiş özelliklerini ele alırken bu yapıları, yineleme yöntemi adı altında inceleyerek “Dillerin dil bilgisel yapılarında az görülen bir yoldur. Burada yinelenen birimler arasında asıl ve bağlı biçim birim ilişkisi değil, denklik ilişkisi vardır.” demektedir (Karaağaç, 2013, s. 404).

Doğru cevap A'dır.

Tekrar grupları, Türkçede değişik sebeplerle kullanılır. Bunları şöyle sıralayabiliriz.

• İfadeyi güçlendirmek için kullanılır

• Yeni kavramlar oluşturmak için kullanılır

• Süreklilik belirtmek için kullanılır

Doğru cevap B'dir.

14. yüzyıl Eski Anadolu Türkçesi döneminin en önemli eserlerinden Mes’ûd bin Ahmed’in kaleme aldığı Süheyl ü Nev-bahâr adlı mesnevinden bir örnek:

Tutar yiryüzin dürlü dürlü çiçek / Dökilür girü mev- sümi geçicek.

Doğru cevap C' dir.

Ömer’e, evet diyen Mevsim’di, yalnız ve sadece Mevsim! Ne olur söyle baba, içtenlikle söyle, ayrılayım mı? (Emine Işınsu, Kaf dağının ardında, s. 10)

Doğru cevap D' dir.

Aynı kelime, kelime grubu veya cümlenin tekrarıyla oluşturulan bu yapılara aynen tekrar adı verilmektedir.

Doğru cevap E' dir.

Hâl ekleri ile oluşan tekrar grupları şunlardır:

Doğru cevap A'dır.

Tekrar Gruplarının Zarf Olarak Kullanılması: Tekrar grupları yaygın olarak zarf görevinde kullanılır.Çekçek arabasının yanık sesiyle çıngırakları boş sahra içinde titremeye başladı. Yavaş yavaş Zeyniler’den uzaklaştık. (Reşat Nuri Güntekin, Bütün Romanları Çalıkuşu, s. 289)

Doğru cevap B' dir.

Tekrar Gruplarının Ünlem Olarak Kullanılması: Evet, hayır, yok gibi cevap edatları yanında ay, vay, vah, eyvah, aman gibi ünlemler de tekrar grubu hâlinde pekiştirilerek kullanılabilir.

Doğru cevap C' dir.

İsim Soylu Yüklem Olarak Kullanılması:

Karlar vıcık vıcıktı. Daracık ve bozuk kaldırımlardan çamurlu sular akıyordu. Ama gökyüzü muhteşemdi. (Tarık Buğra, Firavun İmanı, s. 130)

Saati kolumdan aldı. Merceğini taktı. Ustalar bir, bilgeler iki; şaşmazlar hiç. Şaşmamak onların şanındandır. Demek ki ustadan geçinen bizim usta, usta filan değil. (Hâldun Taner,Yalıda Sabah, Bütün Hikâyeleri 4, s. 65)

Doğru cevap D' dir.

Pekiştirmeli Tekrarlar: Bu yapılar, yalnızca kelimelerden oluşan tekrarlarda görülür. Burada üç tür tekrar grubuyla karşılaşırız: Aynı Kelimenin Ses Değişikliği ile Yinelenmesi Sonucu Oluşan Tekrar Grupları: Bu tür tekrar grupları yalnızca ilk kelimenin ilk ünlüsü düz-geniş yani /a/ veya /e/ ise kullanılır. İkinci kelimede ilk kelimedeki ünlü yerine dar-yuvarlak yani /u/ veya /ü/ kullanılmasıyla meydana getirilir. Aynı Kelimenin İlk Ünsüzünün Değiştirilmesiyle veya Ünlüyle Başlıyorsa Başına Ünsüz Eklenmesiyle Oluşan Tekrar Grupları: Burada ilk kelimenin ünsüzü yoksa başına /m/; /m/, /p/, /f/ dışında bir ünsüz; varsa bu ünsüz yerine çok defa /m/, yaygın olmamakla birlikte /p/, /f/ veya /s/ getirilerek oluşturulur. Aynı Kelimenin Başına Hece Eklenmesiyle Oluşan Tekrar Grupları: Bu yapılar, kelime ünlüyle başlıyorsa başına, ünsüzle başlıyorsa bu ünsün yerine /p/, /m/, /s/, /r/ ünsüzlerinin getirilmesiyle hece oluşur: gömgök, kıpkızıl, sapsarı, çarçabuk, vb. Hâl ekleriyle oluşan tekrar grubunu oluşturan ögeler, esasen isimlerden oluşur ve bu ögelerde bulunma, ayrılma, yönelme ve belirtme hâli ekleri bulunur. Çoklukla bu ekler her iki ögeye, nadiren de olsa yalnızca birinci veya yalnızca ikinci ögeye hâl eki getirilerek kullanılır.

Doğru cevap E' dir.