TÜRKÇE CÜMLE BİLGİSİ I - Deneme Sınavı - 13

"Bu (belirtme sıfatı) kahverengi (niteleme sıfatı) gözler.." cümlesinde 'gözler' hem belirtme hem de nitelem sıfatı almıştır. Doğru cevap C'dir.

Topluluk sayı sıfatları, “asıl sayı sıfatlarına gelerek belirttikleri nesneler arasında yakınlık, birlik olduğunu gösteren ve bir nesne topluluğu bildiren sıfatlardır.”: ikiz (çocuk), üçüz (bebek) vb. "ikiz kenarlı üçgen" sıfat tamlamasındaki 'ikiz' topluluk sayı sıfatıdır. Doğru cevap D'dir.

Ad tamlamasının özellikleri:

E seçeneğindeki "yalnız bir adam" tamlamasında 'yalnız' sıfat olarak kullanılmıştır. Diğer cümlelerde ise zarf konumundadır. Doğru cevap E'dir.

Belirtili Ad Tamlaması: Tamlayanın ve tamlananın ek aldığı kelime grubudur. Belirtili ad tamlamalarında tamlayan ilgi (genetif) hâl eki, tamlanan ise iyelik eki alır.

telefon + un                                        tuş + u

(tamlayan + ilgi hâli eki)             (tamlanan + iyelik eki)

-nın/ nin/ nun / nün       -ı / -i / -u / -ü -ın / -in / -un / -ün -sı / -si / -su / -sü

Belirtili ad tamlamasında tamlayan ve tamlanan arasındaki ilişki düzeyi ilgi eki ile ortaya konur. Örneğin, okulun kapısı, apartmanın girişi, kapının kolu, masanın gözü, çocuğun kabanı derken tamlayanın tamlananın bir parçası olduğu belirtilir. Başka bir deyişle iki nesne veya varlık arasındaki ilişki daha “belirli” bir özellik gösterir. Okul kapısı, apartman girişi, kapı kolu, masa gözü, çocuk kabanı örneklerinde ise ilgi eki kullanılmamıştır. Ek kullanılmadığı için iki nesne arasındaki ilişki zayıflamış ve nesneler arasında bir “belirsizlik” meydana gelmiştir. Belirtili ad tamlamalarında ilgi ekinin olduğu tamlayan yardımcı öge, iyelik ekinin olduğu tamlanan ise temel (asıl, ana) ögedir.

televizyonun            kumandası

tamlayan                 tamlanan

(yardımcı öge)          (temel öge)

Belirtisiz ad tamlamaları kalplaşmaya elverişli tamlamalardır. Tamlayan ile tamlanan arasında genel bir anlamı çağrıştıran güçlü anlam ilişkisi, birleşik kelimenin oluşmasını sağlamıştır. Bunlardan bazıları şunlardır:

• Bitki adları: aslanağzı, gelinfeneri, camgüzeli, gecesefası, civenperçemi, kuşburnu, kuşyemi, semizotu, turnagagası, venüsçırağı, …

• Hayvan adları: danaburnu, denizaslanı, denizatı, sazkayası, şeytaniğnesi, yalıçapkını…

• Alet ve eşya adları: balıkgözü, keçitırnağı, kedigözü, leylekgagası, adayavrusu…

• Yiyecek adları: dilberdudağı, hanımgöbeği, kadınbudu, kuşlokumu, bülbülyuvası…

• Renk adları: baklaçiçeği, balköpüğü, devetüyü, kahverengi, kavuniçi, tavşankanı, vişneçürüğü, yavruağzı…

Yine aynı şekilde yer, kişi adları ile birlikte bazı kelimelerin de bu tamlama ile kurulduğu görülmektedir:

Beypazarı, Kırklareli, Pınarbaşı… (yer adları) Gündoğdu, Karaosmanoğlu, Boyuneğri… (kişi adları), atasözü, denizaşırı, derebeyi, milletvekili, öteberi, yeryüzü, yılbaşı… (kalıplaşmış kelimeler)

Yabancı dillerin etkisiyle bazı tamlamalarda da yanlışlık yapılmaktadır. Örneğin “bayan ayakkabı, “kepek ekmek” gibi tamlamalar yabancı dil mantığına göre oluşturulmuştur. Doğru kullanımların “bayan ayakkabısı”, “kepek ekmeği” biçiminde olması gerekmektedir.

Tamlayan ve tamlananın ek almadan bir araya gelerek oluşturduğu tamlamalardır. Takısız ad tamlamaları çoğunlukla yabancı dil mantığından yola çıkarak oluşturulmuş kelime birlikleridir. Belirtisiz ad tamlamasından iyelik ekinin atılması ile birlikte ortaya çıkan yapı, birçok birleşik kelimelerin oluşumuna yol açmıştır. Özellikle bazı yer adları, kurum ve kuruluş adlarında bu tür yapılara sıkça rastlamak olasıdır:

Ak Sigorta, Anadolu Sigorta, Güneş Sigorta, Akbank, Odeabank, Citibank, Çınar Otel, Anemon Otel, Esentepe Hotel, Begonvil Resaurant, Gölcük Doğa Restaurant, Egeli Balık Restoran, Garaj Büfe, Alternatif Büfe, Furkan Tost, Asya Halı, Royal Halı…

Yine belirtisiz ad tamlaması özelliğinde olan bazı kalıplaşmış ifadelere de rastlanılmaktadır:

toplum bilim ‹ (toplum + bilimi), kestane kebap ‹ (kestane + kebabı), tükenmez kalem ‹ (tükenmez +kalemi), kurşun kalem ‹ (kurşun + kalemi), Çengelköy ‹ (Çengel + köyü), Korukent ‹ (Koru +kenti), Sümer Sokak ‹ (Sümer + Sokağı)…

Kadın kahraman, narin, fakir bir kızmış, zengin ve şımarık bir oğlana abayı yakmış. (Elif Şafak, İskender)

Tamlayanın ve tamlananın ek aldığı kelime grubudur. Belirtili ad tamlamalarında tamlayan ilgi (genetif) hâl eki, tamlanan ise iyelik eki alır.

Belirtili ad tamlamasında tamlayan ve tamlanan arasındaki ilişki düzeyi ilgi eki ile ortaya konur. Örneğin, okulun kapısı, apartmanın girişi, kapının kolu, masanın gözü, çocuğun kabanı derken tamlayanın tamlananın bir parçası olduğu belirtilir. Başka bir deyişle iki nesne veya varlık arasındaki ilişki daha “belirli” bir özellik gösterir. Okul kapısı, apartman girişi, kapı kolu, masa gözü, çocuk kabanı örneklerinde ise ilgi eki kullanılmamıştır. Ek kullanılmadığı için iki nesne arasındaki ilişki zayıflamış ve nesneler arasında bir “belirsizlik” meydana gelmiştir.
Belirtili ad tamlamalarında ilgi ekinin olduğu tamlayan yardımcı öge, iyelik ekinin olduğu tamlanan ise temel (asıl, ana) ögedir.
televizyonun kumandası
tamlayan tamlanan
(yardımcı öge) (temel öge)

"gökyüzüne kaçırdığı balon" sıfat tamlamasında, tamlayan, yani sıfat, sıfat-fiil ekleri (-DIk) ile kurulmuş sıfat-fiil grubundan oluşmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Tamlayanı unvan grubu olan belirtili ad tamlaması:

Aşağıda tamlayanı unvan grubu olan belirtili ad tamlaması örnekleri verilmiştir.
Hafız Nuri’nin dik, meşum bir sesle salâ vermesi, ezan okuması, cenaze namazı kıldırması tüyler ürpertecek bir şey. (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu)

Piyano öğretmenim Mediha Hanımın ölümünden sonra dağılıp kaybolan nota defterlerini unutamam. (Selim İleri, Nota Defterleri)

Zeyni Babanın türbesi, mezarlığın en nihayetinde, kocaman bir servinin altında idi. (Reşat Nuri Güntekin, Çalıkuşu)

Doğru cevapta Tamer Bey'in hitabeti belirtili isim tamlamasının tamlayanı unvan grubundandır.

"kaçar ay" tamlamasındaki 'kaçar' soru sıfatıdır. Doğru cevap B'dir.

Belirtisiz Ad Tamlaması
Yalnızca tamlananın ek aldığı kelime grubudur. Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan ilgi (genetif) hâl eki almaz, tamlanan ise iyelik eki alır.
duvar saat + i
(tamlayan + ø ) (tamlanan + iyelik eki)
-ı / -i / -u / -ü
-sı / -si / -su / -sü
Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan yardımcı öge, iyelik ekinin olduğu tamlanan ise temel (asıl, ana) ögedir.
televizyon kumandası
tamlayan tamlanan
(yardımcı öge) (temel öge)

D seçeneği haricinde diğer şıklar belirtisiz ad tamlaması iken D seçeneği belirtili ad tamlamasıdır.

"yüzünün aynaya yansıyan aksini" tamlamasında tamlanan 'aynaya yansıyan aksi' dir ve bir sıfat tamlamasından oluşmaktadır. Doğru cevap A'dır.

'irili ufaklı taşlar' sıfat tamlamasında tamlayan 'irili ufaklı'dır ve tekrar grubundan oluşmaktadır. Doğru cevap D'dir.

Belirtisiz ad tamlamalarında tamlayan ile tamlanan arasına sıfat giremez. Örneğin
“İzmir eski valisi” yanlış bir kullanımdır. Yine “müdür baş yardımcısı”, “devlet eski
bakanı” gibi örnekler de yanlış kullanımdır. Çünkü belirtisiz ad tamlamalarında başa gelen sıfat tamlananı niteler. Örneğin “eski İzmir valisi” derken “eski” sözcüğü “İzmir”i değil, “vali”yi niteler. Dolayısıyla “eski” sözcüğü ile işaret edilen “vali”dir. Aynı şekilde “müdür baş yardımcısı” yerine “baş müdür yardımcısı”; “devlet eski bakanı” yerine “eki devlet bakanı” ifadesini kullanılmalıdır. Tıpkı “su kırık şişesi” diyemeyeceğimiz gibi.

Tamlayan ve tamlananın ek almadan bir araya gelerek oluşturduğu tamlamalardır. Takısız ad tamlamaları çoğunlukla yabancı dil mantığından yola çıkarak oluşturulmuş kelime birlikleridir. Belirtisiz ad tamlamasından iyelik ekinin atılması
ile birlikte ortaya çıkan yapı, birçok birleşik kelimelerin oluşumuna yol açmıştır. Özellikle bazı yer adları, kurum ve kuruluş adlarında bu tür yapılara sıkça rastlamak olasıdır:
Ak Sigorta, Anadolu Sigorta, Güneş Sigorta, Akbank, Odeabank, Citibank, Çınar Otel, Anemon Otel, Esentepe Hotel, Begonvil Resaurant, Gölcük Doğa Restaurant, Egeli Balık Restoran, Garaj Büfe, Alternatif Büfe, Furkan Tost, Asya Halı, Royal Halı…
Yine belirtisiz ad tamlaması özelliğinde olan bazı kalıplaşmış ifadelere de rastlanılmaktadır:
toplum bilim ‹ (toplum + bilimi), kestane kebap ‹ (kestane + kebabı), tükenmez kalem ‹ (tükenmez +kalemi), kurşun kalem ‹ (kurşun + kalemi), Çengelköy ‹ (Çengel + köyü), Korukent ‹ (Koru +kenti), Sümer Sokak ‹ (Sümer + Sokağı)…
Kadın kahraman, narin, fakir bir kızmış, zengin ve şımarık bir oğlana abayı yakmış. (Elif Şafak, İskender)

"Şu elmadan üç kilo verir misin?” cümlesinde “neyden” sorusunu yükleme sorduğumuzda yer tamlayıcısını buluruz. Cevap 'şu elmadan'dır ve sıfat tamlamasından oluşmaktadır. Doğru cevap E'dir.

Türkçede sayılar üç şekilde karşılanmaktadır:

altı milyon, iki yüz, yirmi iki / bin ve üç bin: sıfat tamlamasıdır.

yüz kırk beş / 100 + 40 + 5 = 145: sayı grubudur. Ayrıca, sayı grubunun karşıladığı sayı, grubu oluşturan ögelerin toplamına eşittir. Doğru cevap C'dir.

"En kıymetlim bin dokuz yüz seksen yedide doğdu." cümlesindeki zarf tümleci 'bin dokuz yüz seksen yedide' ifadesidir ve bir sayı grubudur. Doğru cevap D'dir.