TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ

Çatı, özne ve nesnenin fiilin etkisiyle gramatik olarak çeşitli nedenlerden dolayı hem anlamsal hem de sözdizimsel olarak biçim değiştirmesidir.

Fiile eklenen dönüşlülük eki, fiilin nesnesini ortadan kaldırır ve ek, özne üzerinde doğrudan bir etki yapar.

İşteşlik zamiri, cümleye farklı işteşlik anlamları katar.

Türkçede ettirgen yapıların cümlede meydana getirdikleri değişimler üzerinde pek durulmamıştır.

Geçişli etken bir fiil, özneye ve nesneye sahiptir.

Formal Olarak Ettirgen Yapılar:

• Analitik ettirgen yapılar

• Morfolojik ettirgen yapılar

• Sözcüksel ettirgen yapılar

Birçok dil, geçişsiz fiillerin edilgen yapılmasına izin vermez. İngilizce bu dillerden biridir.

İsimler ve fiiller, sözlüklerde madde başı olan kelimelerdir.

Sözlüklere, genellikle fiillerin bir veya iki çatı ekli biçimleri -her zaman olmasa da- dâhil edilirken üçlü çatı ekini almış fiiller genellikle sözlüğe dâhil edilmemiştir.

Edilgen yapılar, nesnelerin özne pozisyonuna taşınmasıyla ilgilidir.

'bulun-', 'alın-', 'bilin-' ve 'tutuklan-' kelimlerindeki -(X)n eki edilgenlik anlamı katmaktadır. "sevin-" kelimesindeki -(X)n eki ise dönüşlülük anlamı katar. Doğru cevap C'dir.

B, C, D ve E seçeneklerindeki 'alın-', 'sürün-', 'yıkan-' ve 'hazırlan-' kelimelerinde yer alan -(X)n eki ise cümleye dönüşlülük anlamı katar. Eylemi yapan da etkilenen de öznedir. A seçeneğinde yer alan 'süslen-' kelimesinde yer alan -(X)n eki ise cümleye edilgenlik anlamı katar. Eylemi yapan bilinmemektedir. Doğru cevap A'dır.

'söyle-ş-', 'selam-la-ş-', 'ağla-ş-' ve 'kucak-la-ş-' fiillerinde görüldüğü gibi işteş eki -(X)ş fiil gövdelerine doğrudan eklenmiştir. 'gül-(ü)ş-' fiilinde ise fiil kökü ve işteş eki arasına yardımcı ünlü (ü) gelmiştir. Doğru cevap D'dir.

'kaçış-' fiil kökü 'kaç-', 'buluş-' fiil kökü 'bul-', 'kucaklaş-' fiil kökü 'kucakla-' ve 'gülüş-' fiilinin kökü 'gül-'tir. Fakat 'konuş-' kelimesinde fiil ile işteşlik ekini birbirinden ayırmak mümkün değildir. Doğru cevap B'dir.

ürk-üt-, kısal-t, kan-dır-, doy-ur- kelimelerinde görüldüğü üzere 1 ettirgenlik eki vardır. 'söyle-t-tir-' kelimesinde ise görüldüğü üzere 2 ayrı ettirgenlik eki vardır. Doğru cevap D'dir.

Ettirgenlik eklerinden -(X)r- ve -Ar- sınırlı sayıdaki fiillere eklenir. 'kop-ar-' kelimesindeki -ar ettirgenlik ekidir. 'kop-ar-ıl-' kelimesindeki -ıl edilgenlik ekidir. 'kop-ar-ıl-dı' kelimesindeki -dı zaman ekidir. Doğru cevap A'dır.

"Gençler koşuştular" örneğinde katılımcılar, yani özneler, anlamsal olarak birbirlerini etkilemez; fiilin gösterdiği hareketi beraber, birlikte yaparlar. Doğru cevap E'dir.

Ettirgen yapıda nesne pozisyonu dolu olduğundan özne için bir sonraki uygun pozisyon dolaylı nesne pozisyonudur. Etken cümlenin öznesi, Nermin, B seçeneğinde (Annesi Nermin'e masayı sildirtti) görüldüğü gibi dolaylı nesne pozisyonundadır. Doğru cevap B'dir.

Bu örneğin etken biçimini elde etmeye çalışalım. Bunun için aşağıdaki işlemler yapılmalıdır:

Doğru cevap E'dir.

Bazı dillerde, Türkçe ve Japonca gibi, geçişsiz bazı fiillerin rahatlıkla edilgen biçimleri yapılabilir. 'gezildi' edilgen yapının etken hali 'gez-'tir ve geçişsizdir. Doğru cevap C'dir.