TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ

su+lu+ca isimden isim yapım eki almış bir sözcüktür.

sev+gi fiilden türemiş bir isimdir.

çok+al isimden türemiş bir fiildir.

sev-il- fiilden türemiş bir fiildir. Bu nedenle fiilden fiil yapım eki almıştır.

çevir+e fiilden türemiş bir isimdir.

İkinci biçimbirim ise Eski Türkçede +gar/+ger
şeklinde olup zamanla ek başındaki ünsüzün düşmesiyle +Ar hâlini almıştır. Bu ek, ilkinden farklı olarak isimlerden geçişli fiiller türetir: ev-er-, baş-ar-, iç-er-, suv-ar- (hayvana su
vermek, su içirmek) vb.

İkinci biçimbirim ise Eski Türkçede +gar/+ger
şeklinde olup zamanla ek başındaki ünsüzün düşmesiyle +Ar hâlini almıştır. Bu ek, ilkinden farklı olarak isimlerden geçişli fiiller türetir: ev-er-, baş-ar-, iç-er-, suv-ar- (hayvana su
vermek, su içirmek) vb.

Sıfat ve zarf işlevli kelimelere eklendiğinde ise sıfat ya da zarfın
anlamında pekişme ve kuvvetlenme sağlar, böylece sıfat ya da zarfla bildirilen nitelik ya
da tarzın derecesi artırılmış olur. Kısa-cık, sıca(k)-cık, ufa(k)-cık, dar-a-cık, yumuşa(k)-cık,
ince-cik vb. örneklerde kısalık, darlık, sıcaklık, incelik, ufaklık

+Ak diğer görevlerde kullanılan bir isimden isim yapım ekidir.

-DX: Aslında geçmiş zaman ekiyken yapım eki işlevinde kalıplaşan –DX, soyut ve somut isimler türetir: gir-di, uy-du, bağır-tı, belir-ti, kızar-tı, bunal-tı, ürper-ti, doğrul-tu,
şıpsev-di, ayakbas-tı, gecekon-du, imambayıl-dı vb. Dönüşlülük eki ile biten fiil tabanlarına
da yaygın olarak eklenir: alın-tı, görün-tü, sallan-tı, bulan-tı vb

kuru: Ø (sıfır biçimbirim), sapa: -(y)A, sevecen: -AcAn (İşlek olmayan bir fiilden isim yapım ekidir.)

Geleneksel dilbilgisi kitaplarında genellikle ta­nımlanmayan bu işlev, söz konusu eklerin ilk iki durumdan daha farklı bir işlevini gösterir. Doğru seçenekteki göreceğimi kelimesini sözlükte bulamayız. Bu kelimedeki gibi bazı ekler, bu işlevleriyle kalıcı, sözlüksel isimler türetemezler. Bu, türetim ve çekimden daha farklı bir kategoridir ve ayrı ele alınması gerekir. Bu nedenle söz konusu eklere, bu işlevlerinde sözdizimsel isimleştirici denmektedir.

“Yaşlıca bir adam sokaktaki insanlara birtakım eski eşyalar gösteriyor.” cümlesinde yaşlıca kelimesindeki +CA eki, oldukça işlek bir isimden isim yapım yani türetim ekidir. Bu ek, sıfat işlevli kelimelere eklendiğinde genellikle sıfatın derecesini, asıl anlamına oranla azaltır.

kıskanç: -(A)ç eki fiillerden isim ya da sıfat türetir.

sarımsı: +(X)msX eki, isim ve sıfat işlevli kelimelere eklenerek bunlardan benzerlik, gibilik ifade eden ve genellikle sıfat olarak kullanılan yeni kelimeler türetir.

solak: +Ak eki, işlek olmayan bir isimden isim yapım eki olup genellikle tek heceli isimlere eklenir.

düzey: +Ay eki az sayıda örnekte görülen bir isimden isim yapım ekidir.

vatandaş: +Daş eki isimlerden ortaklık veya aidiyet bildiren yeni isimler türetir.

+(X)l: İşlek olmayan isimden isim yapım eklerinden biridir: özne-l

-(y)A: Aslında tarz zarfları türeten bu zarffiil eki, kimi örneklerde kalıplaşarak kalıcıisimler yapmıştır: sür-e (fiilden isim).

-(A)ç: Fiillerden isim ya da sıfat türetir: büyüt-eç

-Ak: Fiilin gösterdiği hareketi sıkça yapan anlamında isimler türetir: ürk-ek

-AmAk: Yer ve alet isimleri türeten fiilden isim yapım ekidir: bas-amak

hemencecik: +CXk eki az sayıda zarf işlevli sözcüğe eklenebilmektedir. Özellikle +CA ekli zarflara gelerek pekiştirilmişliğin derecesini daha da artırabilir: hemen+ce+cik

ince+cik: Herhangi bir ses düşmesi yoktur.

büyü(k)cek, küçü(k)cek, çabu(k)cak, yumuşa(k)-cık, sıca(k)-cık

İsimden isim yapan ekler: +sX, +CX, +sXz, +(X)t

İsimden fiil yapan ekler: +(X)k-

+lAş- (<+lA-ş): birleşik yapılı bir ektir. +lA- isimden fiil yapma eki ve -ş-fiilden fiil yapma ekinden oluşmaktadır.

dar-al-, önem-se-, temiz-le-, hıç-kır-

İki-z, üç-üz, dörd-üz, beş-iz, altı-z, yedi-z gibi topluluk bildiren isimlerin yapısında bulunur. Eski bir çokluk eki olup zamanla işlekliğini kaybetmiş ve az sayıda sözcüğün yapısında kalıplaşarak tutunabilmiştir. Omuz, boynuz, diz, göz vb. ikili organ adlarında, ayrıca biz, siz gibi çokluk 1 ve 2. kişi zamirlerinin yapısında da bu ekin bulunduğu düşünülmektedir.