TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ

+dAk: Yansıma isimlere gelerek araç gereç ya da nesne isimleri türeten veya türettiği yeni ismin, yansımanın bildirdiği sesle/görüntüyle ilgili bir niteliğe sahip olduğunu belirten bir ektir. Az sayıda örneği bulunur: fırıl-dak, ışıl-dak, kıkır-dak, bıngıl-dak vb.

+Al-: Daha çok sıfatlara eklenerek sıfatın belirttiği niteliğe girme, o niteliği alma yönünde bir dönüşüme işaret eden fiiller türetir. Bu tür fiiller, özneye yönelik bir nitelik değişikliğine işaret ettiklerinden cümlede nesneye yer açmazlar; geçişsizdirler: az-al-, çoğ-al- (<çok-al-), düz-el-, dar-al-, dik-el-, kör-el-, genc-el- vb. Şu örneklerde ise isimlere gelerek ‘bir hâle girme’, ‘bir hâlde olma’ bildiren fiiller türetmiştir: bun-al- (buñ: sıkıntı), yön-el- vb.

+lA-: Buraya kadar sözü edilen isimden fiil yapma ekleri arasında en işlek olanıdır ve geniş bir kullanım alanına sahiptir. İşlekliğine bağlı olarak isim, sıfat, zarf, yansıma söz, alıntı söz vb. farklı nitelikteki isim kök ya da gövdelerine gelerek fiil türetebilmektedir. İşleklik, bir ekin farklı kök ve gövdelere gelebilmesini ve kullanım sıklığını anlatır. Eğer bir ek sık kullanılıyor, gerektiğinde yeni kelimeler türetebiliyorsa işlek sayılmaktadır. +lA- eki alıntı sözlerle de kullanılarak fiil türetebilmektedir: tweetlemek, retweetlemek; göz-le-, gizle-, av-la-, tuz-la-, yağ-la-, köz-le-, dilim-le-, kaşık-la-, kucak-la-, koli-le-, paket-le-, yavrula-, ilaç-la-, posta-la-, ferah-la-, kara-la-, al-la-, ak-la-, yavaş-la-, gaz-la-, dış-la-, temiz-le-, geniş-le-, ucuz-la-, hav-la-, gür-le-, pat-la-, çat-la-, çit-le-, hor-la-, gıdak-la- vb.

+sXn-: Eklendiği isimden ‘öyle görmek’, ‘öyle hissetmek’ anlamında fiiller türetir. İşlek
bir ek değildir. Yük-sün- ‘yük gibi hissetmek’, az-sın- ‘az bulmak’, adam-sın- ‘adam yerine
koymak’, gerek-sin- ‘ihtiyaç hissetmek’ vb.

+rAk: Türkçenin erken tarihli metinlerinde karşılaştırma, üstünlük ve en üstünlük derecelerini bildirme işleviyle kullanılan; ancak günümüzde kullanım alanı oldukça sınırlı olan bir ektir. Erken tarihli Türkçe metinlerde yigrek ‘daha iyi’, artukrak ‘daha fazla’, tatlurak ‘daha tatlı’ gibi örneklerde karşılaştırma ve daha üstünlük; täŋri biliçiräkdür ‘Tanrı en bilicidir.’, sevdüm yahşırak ‘Çok sevdim.’ vb. (Mansuroğlu, 1998) örneklerde ise en üstünlük derecesi bildirme işleviyle kullanılmıştır. Günümüzde karşılaştırma işlevi, yaygın olarak …+DAn daha… vb. yapılarla ifade edilir: Ali Ayşe’den daha çalışkandır vb. +rAk eki çok az örnekte, azalma derecesi veya benzerlik işleviyle kullanılabilmektedir. Bu tür örneklere daha çok konuşma dilinde rastlanmaktadır: Uzunca boylu, incerek yüzlü, gözleri birbirine yakın bir efendi, alçarak bir sandalyede, bacak bacak üstüne atmış bir şeyler yazıyordu.

Ø (sıfır biçimbirim): Çağdaş Türkçede eksiz görünen kimi yapılar, Eski Türkçedeki fiilden isim yapan –(X)G ekinin düşmesiyle oluşmuştur. Bunun için bugün bu kelimelerdeki ek, sıfır biçimbirim olarak adlandırılmaktadır: kuru- < kuru-g, boya- <bodu-g, acı- <açı-g vb.

+DAş: İsimlerden ortaklık veya aidiyet bildiren yeni isimler türetir: vatan-daş, yurttaş, meslek-taş, çağ-daş, yol-daş, adaş (<ad+daş), soy-daş vb. +DAş eki, son hecesi ön ünlülü olan kelimelere eklendiği kimi örneklerde önlük-artlık uyumuna girerken uyuma girmediği örnekler de vardır. Örneğin iş-teş, ses-teş, tür-deş vb. örneklerde uyuma girmiş; ancak meslek-taş, din-daş, ülkü-daş örneklerinde önlük-artlık uyumuna girmemiştir.

+CA ekinin zarf işlevli kelimelerdeki yaygın eğilimi zarfın derecesini asıl anlamına oranla çoğaltmak ya da pekiştirmektir. "Odadan yavaşça çıktı." (Çok yavaş çıktı.) Diğer şıklardaki +CA eki sıfat işlevli kelimelerde kullanılmıştır. Doğru cevap C seçeneğidir.

Sonu /k/ ünsüzüyle biten kelimeler +CXk ekini aldıklarında söz sonundaki /k/ ünsüzü düşmektedir: yumuşa(k)cık vb. Bu tür ses olaylarına ‘morfofonolojik’ yani eklenmeye bağlı ses nöbetleşmeleri denir. Doğru cevap A seçeneğidir.

"Çocuksu bakışlarıyla kendini affettirdi." cümlesindeki +sı (+sX) eki; isim ve sıfatlara eklenerek benzerlik ifade eden ve genellikle sıfat, zaman zaman da zarf işleviyle kullanılan yeni kelimeler türetir. +sX eki, sıfatın belirttiği niteliği asıl anlamına göre azaltarak benzerlik düzeyine indirir. Ek, cins isimlere de eklenerek sıfat ve zarf işlevli yeni kelimeler türetebilmektedir. Doğru cevap A seçeneğidir.

"Kardeşini hemen kucakladı." cümlesindeki +la-(+lA-) eki bir isimden fiil yapma ekidir. Doğru cevap D seçeneğidir.

+dA- eki daha çok yansıma sözlere gelerek yansımanın bildirdiği ses ya da görüntünün ortaya çıkmasını/çıkarılmasını anlatan geçişsiz fiiller türetir: çatır-da-, çıtır-da-, patır-da-, fokur-da-, gürül-de-, ışıl-da-, vızıl-da-, mırıl-da-, horul-da-, takır-da-, hışır-da-, fısıl-da-, homur-da, gıcır-da-, kütür-de- vb. Doğru cevap D seçeneğidir.

+Ar- eki Türkçede, köken bakımından ayrı biçimbirimlere dayanan; ancak birinin zaman içinde geçirdiği ses değişikliği nedeniyle artık eş sesli hâle gelen iki ayrı +Ar eki vardır. Bunlardan ilki renk isimlerinden geçişsiz fiiller türetmektedir: ağar-(<ak+ar-), sarar- (<sarı+ar-), karar- (<kara+ar-), mor-ar-, boz-ar-, göv-er- (gök-er-) vb. ‘Bir hâle dönüşmeyi’ ya da ‘bir hâlde olmayı’ bildiren bu fiiller, cümlede nesne için yer açmazlar: Yapraklar sarardı (yapraklar özne, sarardı yüklem). İkinci biçimbirim ise Eski Türkçede +gar/+ger şeklinde olup zamanla ek başındaki ünsüzün düşmesiyle +Ar hâlini almıştır. Bu ek, ilkinden farklı olarak isimlerden geçişli fiiller türetir: ev-er-, baş-ar-, iç-er-, suv-ar- (hayvana su vermek, su içirmek) vb. Doğru cevap B seçeneğidir.

paket-le-, çit-le-, dilim-le-, yavaş-la- ve göz-le- fiillerinden çit-le- fiili yansıma bir sözcüktür. Doğru cevap B seçeneğidir.

İşleklik, bir ekin farklı kök ve gövdelere gelebilmesini ve kullanım sıklığını anlatır. Eğer bir ek sık kullanılıyor, gerektiğinde yeni kelimeler türetebiliyorsa işlek sayılmaktadır. +lA- eki işlek bir isimden fiil yapım ekidir. Doğru cevap B seçeneğidir.

+(X)msA-, +sXn-, +kXr- ve +sA- ekleri isimden fiil yapım ekleridir. -(y)AcAk eki fiilden isim yapım ekidir. Doğru cevap A seçeneğidir.

-(A)ç eki fiillerden isim ya da sıfat türetir: büyüt-eç, tıka-ç, gül-eç, kaldır-aç gibi az sayıda örneğin yanında bu ekin yaygın olarak kullanıldığı bir durum, fiillerin edilgenlik/dönüşlülük eki –n- ile biten tabanlarından sonradır: kıskan-ç, sevin-ç, bilin-ç, korkun-ç vb. Doğru cevap C seçeneğidir.