TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ

Ontolojik zaman; eylemlerin gerçekleştiği, tecrübe ettiğimiz, algıladığımız, yaşadığımız zamandır. Gramatikal zaman ise olayların zaman sırasını ifade etmek için bazı dil araçlarıyla anlattığımız ‘dilsel zaman’ı ifade eder. Ontolojik zaman, dilsel ögelere bağlı olmaksızın tecrübe edilen zamandır; gramatikal zaman ise ontolojik zamanın dil birimleriyle ifade edilebilir hâle gelmesidir. Doğru cevap B'dir.

Bir eylemin geçmiş, şimdiki ya da gelecek zaman dilimlerinden hangisinde gerçekleştiği/ger- çekleşeceğini belirlemek ve ifade edebilmek için belirli bir gösterim merkezinin referans alınmasına ihtiyaç vardır. Eylem zamanı; bu gösterim merkezine göre geçmişte, gelecekte ya da bu gösterim merkeziyle eş zamanlı olabilir. Böylece zaman çizgisi üzerinde belirli bir yere konumlanmış olur. Birincil ya da öncelikli gösterim merkezi ‘konuşma anı’dır. Başka bir ifadeyle eylem zamanını belirlemede ölçüt alınan asıl nokta ‘şimdi ve bura’sıdır. Eylem zamanı ‘şimdi ve bura’ ölçüt alınarak bildirildiğinde ‘mutlak zaman’ ifade edilmiş olur. Doğru cevap A'dır.

Zaman eklerinin idi, imiş ve ise’yi almasıyla birlikte birleşik çekimler olarak adlandırılan daha karmaşık yapılar oluşturulabilir. Örneğin ‘geliyordu’ şimdiki zamanın hikâyesini, ‘geliyormuş’ şimdiki zamanın rivayetini, ‘geliyorsa’ ise şimdiki zamanın şartını bildirir. Doğru cevap D'dir.

-mXş ile ifade edilen geçmişte konuşurun, anlattığı eyleme dair bilgiyi edinme biçimi ‘dolaylı’dır. Konuşur bilgiyi

i. başkasından duymuş olabilir, örneğin Okullar tatil edilmiş.

ii. Eylemin sonuçlarını duyularıyla algılayarak elde etmiş olabilir, örneğin (Dışarı çıktığında yerlerdeki su birikintilerini gören birinin söylediği) Yağmur yağmış.

iii. Sebepsonuç ilişkisi kurarak, tecrübeleriyle veya mantıksal yolla çıkarabilir, örneğin Çok yanılmışım., Yanlış bir karar vermişim.

Bilginin elde edilme biçimindeki bu tür farklılıklardan dolayı –mXş daha teşhissel bir geçmiş anlatısı sağlar. Doğru cevap E'dir.

–(A/X)r biçimbirimi, düzenli olarak gerçekleşen, içinde bulunulan zamanda da geçerliliğini koruyan eylemlerle ilgili bir bildirim sağlar. Ayrıca –(A/X)r biçimbirimi, yalnız genel-geçer eylemlerin anlatımında da kullanılmamaktadır; aşağıdaki örneklerde varsayım, tahmin, plansız gelecek bildirmek için kullanıldığı da görülür. (12) Bizim takım bu sene şampiyon olur. (13) Böyle giderse bütün sınavlarından kötü not alır. (14) Su çok sıcak, dikkat et, yanarsın! (15) Haftaya geliriz ziyaretinize. Doğru cevap A'dır.

Kılınış (aktionsart, actionality), eylemin zamansal iç yapısıyla ilgili bir kategoridir. Kılınış, eylemin iç zaman yapısını ve evrelerini konu alır. Eylemler, iç zaman yapıları ve evreleri bakımından farklı karakterlere sahip olabilirler.Doğru cevap C'dir.

Bitmişlik (perfectivity) görünüşü eylemin kılınışıyla ilgili herhangi bir evresine vurgu yapmaksızın doğrudan ve tamamlanmış bir bütün olarak gözlemler. Türkçede bu bakış açısı –DX biçimbirimi ile işaretlenmektedir. –DX, zaman çizgisinin belli bir noktasında gerçekleşen olayı bir bütün olarak yansıtır. (Ali geldi. Kitap okudum. Araba bozuldu vb.) Doğru cevap D'dir.

(y)DX biçimbirimi; geliyordu, gelmişti, gelecekti, gelirdi örneklerinde görüldüğü gibi gö- rünüş ve zaman bildiren biçimbirimlerin; ayrıca gelmekteydi, gelmeliydi, geleydi, gelseydi, gelebilirdi vb. örneklerdeki gibi emir ve gönüllülük dışındaki bütün kip eklerinin üzerine gelebilmektedir. Görünüş ve zaman bildiren biçimbirimlerin üzerine geldiğinde kendinden önceki biçimbirimin ifade ettiği görünüş-zaman değerini, görünüş değerinde herhangi bir değişiklik yapmaksızın ‘geçmiş zaman’da konumlandırır. Böylece geliyordu, gelmekteydi, gelirdi örneklerinde ‘geçmiş zamanda sınırlar arasılık’; gelmişti örneğinde ‘geçmiş zamanda sınır sonrasılık’ (zamansal bir tanımlamayla ‘geçmişin geçmişi’), gelecekti örne- ğinde ise ‘geçmiş zamanda öngörülülük’ (zamansal bir tanımlamayla ‘geçmişin geleceği’) ifade edilmiş olur. Doğru cevap C'dir.

Hemen buraya gelin! (emir)Ödevimi bitirmeliyim. (gereklilik) Şöyle güzel bir arabam olsa… (dilek) Mustafa gitar çalabilir. (yeterlilik) Yarın size geleyim. (gönüllülük). Doğru cevap B'dir.

Emir, zorunluluk/gereklilik, izin; dış kaynaklı etkenlere ve otoritelere bağlı olarak gerçekleştiği için yükümlülük kipliğini; istek, gönüllülük, dilek ve yeterlilik ise içsel etkenlerden kaynaklandığı için dinamik kipliği yansıtır. Doğru cevap E'dir.

Ontolojik zaman; eylemlerin gerçekleştiği, tecrübe ettiğimiz, algıladığımız, yaşadığımız zamandır. Gramatikal zaman ise olayların zaman sırasını ifade etmek için bazı dil araçlarıyla anlattığımız ‘dilsel zaman’ı ifade eder. Ontolojik zaman, dilsel ögelere bağlı olmaksızın tecrübe edilen zamandır; gramatikal zaman ise ontolojik zamanın dil birimleriyle ifade edilebilir hâle gelmesidir.

Kılınış (aktionsart, actionality), eylemin zamansal iç yapısıyla ilgili bir kategoridir. Kılınış, eylemin iç zaman yapısını ve evrelerini konu alır. Eylemler, iç zaman yapıları ve evreleri bakımından farklı karakterlere sahip olabilirler. Bu karakter farklılıklarını belirleyen özellikler şöyle sıralanabilir: i. Bazı eylemler kritik bir durum değişikliğine ya da dönüşüm evresine sahip olurlar: öl-, bul-, boğul-. ii. Bazı eylemler ise belirgin bir dönüşüm evresi ya da durum değişikliği bildirmezler, homojen bir iç yapıya sahiptirler: oku-, yaşa-, yürü-. iii. Dönüşüm bildiren eylemler için kritik dönüşüm evresi, eylemin başlangıç sınırında (yat-, otur-) ya da bitiş sınırında (ulaş-, bitir-, öl-) bulunabilir. iv. Bazı eylemler, oluşum süreci bakımından anlıkken (patla-, hapşur-) bazıları daha uzun bir sürece sahip olabilir (donmak). v. Süreçli eylemlerin bir kısmı kesintisiz bir sürece sahipken (sahip ol-) bir kısmı tekrarlayan daha küçük eylem parçalarından oluşabilir (ovala-, ufala-, silkele-).

Süreçli eylemlerin bir kısmı kesintisiz bir sürece sahipken (sahip ol-) bir kısmı tekrarlayan daha küçük eylem parçalarından oluşabilir (ovala-, ufala-, silkele-). Bazı eylemler, oluşum süreci bakımından anlıkken (patla-, hapşur-) bazıları daha uzun bir sürece sahip olabilir (donmak).

Dönüşümlü eylemler, dönüşümün hangi evrede gerçekleştiği ya da kritik sınırı hangi evrenin oluşturduğuna bağlı olarak ön-dönüşümlü ya da son-dönüşümlü olabilir. Sondönüşümlü kılınış ibarelerinde dönüşüm evresi kılınışsal içeriğin sonunda bulunur. Bu eylemler (öl-, ulaş-, boğul-) doğal bir sona doğru ilerliyor gibi tasarlanır ve kritik son sınıra ulaşılmadan gerçekleşmiş sayılmazlar.

Ön-dönüşümlü eylemlerde ise eylemin dönüşümü ya da durum değişikliği başlangıç evresinde gerçekleşir. Bu eylemler iki evreli bir yapı sergilerler. Eylemle birlikte bir de eyleme girme evresi bildirirler, örneğin oturmak: i. oturur pozisyona geçmek, ii. bu pozisyonda oturmak; tutmak: i. kavrayıp tutmak, ii. tutar hâlde olmak. Dönüşümsüzler ise belirgin bir başlangıç ya da bitiş dönüşümü bildirmeyen, kılınış içeriği bakımından homojen eylemlerdir (ağla-, koş-, iste-, çalış-, yaz-, yürü-).

Kiplik konuşurun bilginin gerçekliğine dair tutumunu, inançlarını, ayrıca yükümlülüklerini, isteklerini, dileklerini, yeterliliklerini vb. ifade eden anlamsal bir kategoridir.

Bilgi kipliği ; konuşurun, bilginin gerçekliğine dair tutum ve yargılarını, eylemin gerçekleşme ihtimaline yönelik değerlendirmelerini yansıtır. Örneğin Ayşe belki de uçağı kaçırmıştır. cümlesini söyleyen bir konuşur, aktardığı bilginin gerçeklik değerinden emin değildir. Konuşurlar, aktaracakları bilgilerin gerçekliğine dair çeşitli olasılıkları değerlendirirler ve bu değerlendirmelerinin sonuçlarını, farklı ekleri ve kelimeleri seçmek yoluyla, inanma/itimat etme ya da tersine inanmama/itimat etmeme, şüphelenme, tahmin etme vb. tutumlar hâlinde ifadelerine yansıtırlar. Bilgi kipliği; bu tür olasılıkları, varsayımları, hipotetik durumları, gerçek dışı önermeleri yansıtır. A seçeneğinde olasılık değil gereklilik vardır.

Eylem kipliği (event modality) kendi içinde yükümlülük kipliği (deontic modality) ve dinamik kiplik (dynamic modality) olmak üzere ikiye ayrılır. Bu iki kategori arasındaki temel farklılık, basitçe şu şekilde açıklanabilir: Yükümlülük kipliğinde konuşuru/eyleyiciyi harekete geçiren koşullar, dış nedenler ve otoritelerdir; dinamik kiplikte ise konuşuru harekete geçiren etkenler, iç dinamikler ya da iç dinamiklerle ilgili nedenlerdir. Emir, zorunluluk/gereklilik, izin; dış kaynaklı etkenlere ve otoritelere bağlı olarak gerçekleştiği için yükümlülük kipliğini; istek, gönüllülük, dilek ve yeterlilik ise içsel etkenlerden kaynaklandığı için dinamik kipliği yansıtır. A seçeneğinde olasılık, varsayımları, hipotetik durum ifade ettiğinden bilgi kipliği örneklenmiştir.

Ödevimi bitirmeliyim. (gereklilik)

Yarın size geleyim. (gönüllülük)

İçeriye girebilirsiniz. (izin)

Güzel bir arabam olsa… (dilek)

Ayşe piyano çalabilir. (yeterlilik)

Görünüş (aspect), zaman ve kip gibi fiille ilgili gramer kategorilerinden biridir. Görünüş kategorisinin temelini, zamanla ilgili ancak zamanla açıklanamayan dilbilgisel olguların fark edilmesi oluşturur.