TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ

Ontolojik zaman; eylemlerin gerçekleştiği, tecrübe ettiğimiz, algıladığımız, yaşadığımız zamandır. Gramatikal zaman ise olayların zaman sırasını ifade etmek için bazı dil araçlarıyla; örneğin –DX, -(y)AcAk, -(X)yor vb. biçimbirimlerle anlattığımız ‘dilsel zaman’ı ifade eder. Ontolojik zaman, dilsel ögelere bağlı olmaksızın tecrübe edilen zamandır; gramatikal zaman ise ontolojik zamanın dil birimleriyle ifade edilebilir hâle gelmesidir.

Dün ödevini bitirdi. cümlesinde eylem zamanı şimdi ve buraya göre geçmişte, Yarın
ödevini bitirecek. cümlesinde gelecektedir. İşte geliyor. cümlesinde ise konuşma zamanı ile
eylem zamanı eş zamanlıdır yani birbiriyle kesişir.

Bir zaman ekinin yaygın olarak bildirdiği zamanının dışında başka bir zamanı bildirmesiyle ise zaman kayması adı verilen durum ortaya çıkar. Buna göre Sanatçı 1996 yılında, geçirdiği bir trafik kazası sonucu genç yaşta hayatını kaybediyor. cümlesinde -(X)yor biçimbirimi, şimdiki zamanı değil geçmiş zamanı bildirmiş; böylece zaman kayması meydana gelmiştir vb.

mXş ile ifade edilen geçmişte ise konuşurun, anlattığı eyleme dair bilgiyi edinme biçimi ‘dolaylı’dır. Konuşur bilgiyi i. başkasından duymuş olabilir, örneğin Okullar tatil edilmiş. ii. Eylemin sonuçlarını duyularıyla algılayarak elde etmiş olabilir, örneğin (Dışarı çıktığında yerlerdeki su birikintilerini gören birinin söylediği) Yağmur yağmış.

–(y)AcAk biçimbirimi, gelecek zamanı işaretlemiştir. Bu tür örneklerde eylem, konuşma anından sonra gerçekleşir.

Öncül ya da soncul ifadeler; zaman zarfları, tarih bildiren sözler ya da söz grupları, önceki ya da sonraki cümlelerde yer alan gramatikal ya da sözlüksel zaman bildiricileri vb. dil içi ögeler olabilir

Bitmişlik (perfectivity) görünüşü ise eylemin kılınışıyla ilgili herhangi bir evresine vurgu yapmaksızın doğrudan ve tamamlanmış bir bütün olarak gözlemler. Türkçede bu bakış açısı –DX biçimbirimi ile işaretlenmektedir. –DX, zaman çizgisinin belli bir noktasında gerçekleşen olayı bir bütün olarak yansıtır.

Bilgi kipliği (epistemic modality); konuşurun, bilginin gerçekliğine dair tutum ve yargılarını, eylemin gerçekleşme ihtimaline yönelik değerlendirmelerini yansıtır

-(y)sA, genellikle yan cümlelerde koşul veya varsayım bildirme işleviyle kullanılabilmektedir. Soğuk su içersen hastalanırsın., Üç gün aralıksız çalışırsam makaleyi tamamlayabilirim. gibi. Bununla birlikte Ya gelirse?, Ya ağzından kaçırırsa? örneklerinde görüldüğü gibi olasılık bildirme işleviyle ana cümle yükleminde de bulunabilir. -(y)sA biçimbirimi; –(X) yor, -(A/X)r, -AcAk, -DX, -mAlI, -mXş biçimbirimleriyle eş dizimli olarak kullanılabilmektedir: geliyorsa, gelirse, çalıştıysa, düştüyse, başlamışsa vb. Emir, gönüllülük ve istek kiplerinden sonra ise getirilememektedir: *geleyse, *geleyimse, *gelsinse.

Sınır öncesi bakış (preterminality) ise eylemin kritik sınırına henüz ulaşılmadığı ancak kritik sınırına epey yaklaşıldığı bir kesiti gözlemler. Bu bakış açısı, Türkçede daha çok analitik yapılarla işaretlenir. Örneğin Şarjım bitti bitecek. gibi bir cümlede ….-DX ….-AcAk yapısı ile bitme eyleminin henüz gerçekleşmediği ancak gerçekleşmeye çok yaklaştığı bir evre anlaşılır.

A seçeneğinde eylem konuşma anını, öncesini ve sonrasını kapsamasına rağmen şimdiki zamanla ifade edilmektedir.

Dillerde var olan bütün zamanlar ‘konuşma zamanı, eylem zamanı ve referans zamanı’ üçgeninde çözümlenememekte; bazı zamanlar ‘bura ve şimdi’nin ölçü alındığı, gösterime dayalı sistemin sınırlarını zorlamaktadır. C seçeneğinde geçmiş  zaman, geniş zamanla anlatılan anaforik zamandır.

Sınırlar arası (intraterminal) bakış açısı, eylemin başlangıç ve bitiş sınırları arasındaki bir kesiti gözlemler. Türkçede bu bakış açısı –(X)yor, -mAktA ve –(X/A)r biçimbirimleriyle işaretlenir.Sınırlar arası bakış; –(X)yor, -mAktA ve –(X/A) r biçimbirimlerine idi biçimbiriminin eklenmesiyle geçmiş zamanda da ifade edilebilir: Geliyordu., Çalışmaktaydı., Piyano çalardı. vb. Böylece ‘geçmiş zamanda sınırlar arasılık’ anlatılmış olur. Bu duruma örnek B seçeneğindedir.

Türkçede sınır sonrası bakış (postterminality), –mXş biçimbirimi ile işaretlenir. Sınır sonrası bakış açısıyla eylemin kritik sınırının aşıldığı bir kesit gözlemlenir (gelmiş, ölmüş, oturmuş ). –mXş biçimbirimi üzerine idi’nin eklenmesiyle ise ‘geçmiş zamanda sınır sonrasılık ifade edilir: Gelmişti., Sormuştu., Anlamıştı vb. Bu durumda sadece E seçeneği halde sınır sonrasılığa örnektir.

Eylem zamanı ‘şimdi ve bura’ ölçüt alınarak bildirildiğinde ‘mutlak zaman’ ifade edilmiş olur. B seçeneğindeki "Arkadaşım yarın bize gelecek." cümlesinde eylem zamanı gelecek zamandır ve mutlaktır.

İki fiil arasındaki farklılık  şimdiki zamanla ve görülen geçmiş zamanla açıklanabilir.

A seçeneğinde  –mXş başkasından duyulan bilgiyi gösterirken diğer seçeneklerde ise konuşurun kendi tecrübeleri sonucunda ulaştığı bir bilgi vardır.

Kılınış (aktionsart, actionality), eylemin zamansal iç yapısıyla ilgili bir kategoridir. Kılınış, eylemin iç zaman yapısını ve evrelerini konu alır. Eylemler, iç zaman yapıları ve evreleri bakımından farklı karakterlere sahip olabilirler.  E seçeneğindeki fiil  oluşum süreci bakımından anlıkken (patla-) diğer seçenektekiler  tekrarlayan daha küçük eylem parçalarından oluşmaktadır. (ovala-, ufala-, silkele-, yuvarla-).

Dönüşümlü eylemler, doğal bir dönüşüm evresine sahiptir. Kılınış ibaresinin türüne göre eylemin başlangıç ya da bitiş sınırında bulunabilen bu doğal dönüşüm evresi; bir durum değişikliğine, dönüşümün gerçekleştiği bir zirve noktasına işaret eder. Dönüşümsüz eylemlerde ise bu tür bir kritik sınır ya da dönüşüm evresi bulunmaz.

D seçeneğinde belirgin bir başlangıç ya da bitiş dönüşümü bildirmeyen, kılınış içeriği bakımından homojen eylemler bulunmaktadır.

Eylem kipliği (event modality) kendi içinde yükümlülük kipliği (deontic modality) ve dinamik kiplik (dynamic modality) olmak üzere ikiye ayrılır. Bu iki kategori arasındaki temel farklılık, basitçe şu şekilde açıklanabilir: Yükümlülük kipliğinde konuşuru/eyleyiciyi harekete geçiren koşullar, dış nedenler ve otoritelerdir; dinamik kiplikte ise konuşuru harekete geçiren etkenler, iç dinamikler ya da iç dinamiklerle ilgili nedenlerdir. Buna göre D seçeneği dinamik kipliktedir.