TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ

Tek Biçimli Ekler

Bazı ekler tek biçimlidir, eklendikleri kelimeye göre değişmezler; başka bir ifade ile ünlü

ve ünsüz uyumlarına girmezler. Uyuma girmeyen ekler şunlardır:

Uyuma Girmeyen Ekler

-(y)ken gelir-ken, yapar-ken

-gil annem-gil, babam-gil, dayım-gil

-leyin gece-leyin, sabah-leyin, akşam-leyin

-ki evde-ki, yolda-ki

-(X)mtırak sarı-mtırak, yeşil-i-mtırak

Eski Anadolu Türkçesi döneminde ise aynı işlev için -IsAr ekinden yararlanılır:

Gel-iser “Gelecek.”

Ol-ısar “Olacak.”

Eskiden kumsal, dağsal örneklerinde görülen ve yer adı yapan -sAl eki günümüzde işlektir. 1980’li yıllarda çok şiddetli eleştirilere konu olan bu ek, daha çok isimlere gelmekle birlikte az sayıda örnekte fiillerden sonra da kullanılabilmektedir:

tarihsel, görsel

Türkçede bir kelime köküne birden fazla ek gelebilir. Ancak eklerin belli bir sırası vardır.

Eklerin kelimedeki yeri, işlevleriyle doğrudan ilişkilidir. Kelimenin anlamını değiştiren,

yeni kelime türetmeye yarayan ekler, anlamı değiştirmeyen çekim eklerinden; bir başka

ifade ile yapım ekleri, çekim eklerinden önce gelir:

yol-cu-ları-mız-dan, göz-le-n-di-ler

Annemsiz, dayımgil gibi “Yapım eki çekim ekinden önce gelir.” kuralına uymayan örnekler

de vardır.

Fiillerden olumsuz fiil türeten –mA- eki kendinden önce gelen bütün oluş ifadesini olumsuz yapar. Görünüş ve kipler, oluşun özünde bir değişiklik yapmaz; aksine olayın sınırları ve konuşanın buna karşı tavrı yönünden oluşa, farklı bakış açıları getirir.

Yapım ekleri, isim ve fiillerin kök ve gövdelerine eklenerek yeni isimler ve fiiller türetir.

A seçeneğindeki altı çizili kelimede ise çekim eki kullanılmıştır.

Bir kelimede birden fazla yapım eki bulunabilir, türemiş olan bir kelimeden yeni

kelimeler türetilebilir:

göz-lük-çü-lük, Ankara-lı-laş-tır-ama-, al-dır-ıl-mak

Ancak aynı işlevli iki çekim eki yan yana bulunamaz:

ev-den-e

Birincisi açık, ikincisi ünsüzle başlayan kapalı bir heceye sahip iki heceli kelimeler; ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlülerini düşürebilirler.

Bu durum ğ-r, ğ-n,ğ-z, ğ-s ya da y-n, l-n, r-n, n-z, m-z ve v-ç yapısında olan organ adlarında görülür:

bağır>bağrı,

ağız>ağzı,

beyin>beyni, beniz>benzi

Ayrıca -yXr-, -vXr-, -ğXr-, -kXr-, -pXr- ve -kXl- yapısındaki fiillere -A, -X, -Xk, -m, -ntX

ekleri ve edilgen çatı eki getirildiğinde ortaya çıkar:

ayır->ayrı, ayrım, ayrıntı

buyur-> buyruk, buyrul

savur-> savruk, savrul

süpür-> süprüntü, süprül-

Yardımcı sesler; eklenme sırasında ikiz ünlü, söz sonunda bulunmayan ünsüz çiftleri gibi Türkçenin yapısına aykırı durumlar ortaya çıkınca kullanılır. Kaynaklarda bağlama sesleri, kaynaştırma sesleri gibi terimlerle de anılır. Yardımcı seslerin yardımcı ünlüler ve yardımcı ünsüzler olmak üzere iki türü vardır.

Ünsüzle biten bir kelimeye, ünsüzden ibaret veya ünsüzle başlayan bir ekin gelmesi sonucu

Türkçede hece sonunda bulunamayan bir ünsüz çiftinin ortaya çıkması durumunda,

araya giren ünlüye yardımcı ünlü denir.

Kelimenin ünlüyle bitmesi, ekin ise ünlüyle başlaması durumunda Türkçenin yan

yana iki ünlüden kaçınması nedeniyle araya giren ünsüz, yardımcı ünsüzdür.

Bazı ekler tek biçimlidir, eklendikleri kelimeye göre değişmezler; başka bir ifade ile ünlü ve ünsüz uyumlarına girmezler. A seçeneğinde bulunan -gil eki de bunlardan biridir.

kardeş-i-m

-yXr-, -vXr-, -ğXr-, -kXr-, -pXr- ve -kXl- yapısındaki fiillere -A, -X, -Xk, -m, -ntX ekleri ve edilgen çatı eki getirildiğinde eklenmeye bağlı değişmeler ortaya çıkabilir. Aşağıdaki örneklerde olduğu gibi.

ayır->ayrı, ayrım, ayrıntı

buyur-> buyruk, buyrul-

savur- > savruk, savrul-

süpür- > süprüntü, süprül-

C seçeneğinde ise bağlı sözcüğünde ses değişikliği yoktur.

Eklenme sırasında görülen  özelliklerden biri de ötümlüleşmedir. Ötümlüleşme; kelime sonundaki ötümsüz /k/, /ç/, /p/, /t/ ünsüzlerinin ünlüyle başlayan bir ekten önce sırasıyla ötümlü /ğ/, /c/, /b/, /d/ ünsüzlerine dönüşmesidir. Bu duruma örnek sadece E seçeneğinde vardır.

bil-dik / bil-diğ-imiz

C seçeneğindeki "yol-cu-luk" sözcüğü birden fazla yapım eki almıştır.

Kelimelerin niceliğini, öbek veya cümle içerisinde birbirleriyle olan ilişkilerini gösteren eklere çekim ekleri denir. Hem isme hem de fiillere gelebilir. Yukarıdaki seçeneklerden sadece A seçeneğindeki altı çizili sözcük "git-ti-k" fiil çekim eki almıştır. Diğer seçeneklerdeki altı çizili sözcüklere isim çekim eki getirilmiştir.

B seçeneğinde  hem yapım eki hem çekim eki aynı sözcükte vardır. sınıf-la-n-dır-ma (yapım ekleri)-y-a(isim çekim eki)

Yardımcı sesler; eklenme sırasında ikiz ünlü, söz sonunda bulunmayan ünsüz çiftleri gibi Türkçenin yapısına aykırı durumlar ortaya çıkınca kullanılır. c seçeneği dışındaki seçeneklerde -y- ünsüzü yardımcı sestir. C seçeneğinde yardımcı ses yoktur.

A- ufuk/ ufkum

B- yürek/yüreğim

D- kızgınlık/kızgınlığa

E- gelecek/geleceğini

C seçeneğinde  eklenmeye bağlı bir değişme gerçekleşmemiştir

Yukarıdaki örnek zorunluluk özelliği ile ilgilidir. A seçeneğinde de bu durum açıklanmaktadır.

ev-ler-i-MİZ