TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ

Eklemeli dillerin en bilinenlerinden biri olan Türkçe, yeni kelime yapımı ve kelimeler arası dilbilgisel ilişkileri; büyük ölçüde kelime kök ve gövdelerine getirilen ekler aracılığıyla sağlar. Söz yapımında kullanılan pek çok ek yanında zengin fiil ve isim çekimi kategorisiyle Türkçe, ileri derecede bitişken sayılan bir dildir. Bağımlı biçimbirimler olan ekler, bağımsız biçimbirimler olan kelime kök ve gövdelerine gelir. Ekler, bir kök veya gövdeye eklenmeden bağımsız biçimbirimler olarak kullanılamaz ve anlam ifade edemez. Türkçe ekler, belirgin ortak özellikler yanında ek türüne göre değişen özelliklere de sahiptir.

Öbek: Söz diziminde tek kelime gibi işlev gören, yeri kaydırılabilen iki ve daha fazla kelimenin oluşturduğu söz birlikleridir.

Esnek ekler, öbeklerin veya sıralı cümlelerin son ögesine eklenen bazı ekler, sıralı yapının bütününü kapsayabilir.

sağ ve soldakiler = (sağ ve sol)-da-ki-ler, görmüş ve duymuşlardı = (görmüş ve duymuş)- lar-dı, gelir giderlermiş = (gelir ve gider)ler-miş

Bazı ekler tek biçimlidir, eklendikleri kelimeye göre değişmezler; başka bir ifade ile ünlü ve ünsüz uyumlarına girmezler. Uyuma girmeyen ekler şunlardır:

Uyuma Girmeyen Ekler

-(y)ken

gelir-ken,yapar-ken

-gil

annem-gil, babam-gil, dayım-gil

-leyin

gece-leyin, sabah-leyin, akşam-leyin

-ki

evde-ki, yolda-ki

-(X)mtırak

sarı-mtırak, yeşil-i-mtırak

Ek Envanteri, eklerin envanteri bellidir, istendiği zaman yeni ekler türetilemez. Ancak dildeki her öge gibi ekler de farklı nedenlerle değişmektedir. Mevcut eklerde zamanla biçim değişiklikle­ri görülür. Bağımsız ögelerin bağımlı hâle gelmesi, başka dillerin etkisi, örnekseme veya başka nedenlerle yeni ekler gelişebilir. Var olan bir ögenin işlev ve yapıca aşınması, birden çok işlev taşıması, taşıdığı işlevi tam olarak yerine getirememesi, ayrıntı gösterme ihtiyacı gibi nedenler; ek envanterindeki değişmede önemli bir rol oynar.

Türkçede bir kelime köküne birden fazla ek gelebilir. Ancak eklerin belli bir sırası vardır. Eklerin kelimedeki yeri, işlevleriyle doğrudan ilişkilidir. İsim çekim eklerinde sıra; çoğul, iyelik, durum şeklindedir. Çokluk ekleri kendilerin­den önceki kökü, sayı açısından doğrudan niteler; iyelik ekleri, kendinden önceki keli­menin gösterdiği varlığa sahip olanın kişi ve sayısını bildirir ve durum ekleri kendinden öncekilerin bütün olarak cümle hiyerarşisindeki ilişkilerini gösterir.

Kelimenin anlamını değiştiren, yeni kelime türetmeye yarayan ekler, anlamı değiştirmeyen çekim eklerinden; bir başka ifade ile yapım ekleri, çekim eklerinden önce gelir.

İsim çekim eklerinde sıra; çoğul, iyelik, durum şeklindedir. Çokluk ekleri kendilerin­den önceki kökü, sayı açısından doğrudan niteler; iyelik ekleri, kendinden önceki keli­menin gösterdiği varlığa sahip olanın kişi ve sayısını bildirir ve durum ekleri kendinden öncekilerin bütün olarak cümle hiyerarşisindeki ilişkilerini gösterir.

Ekler, işlevleri açısından yapım ekleri ve çekim ekleri olmak üzere iki gruba ayrılır. Sonu­na geldiği kelimenin anlamını veya türünü değiştiren eklere yapım ekleri adı verilir. Yapım ekleri, her şeyden önce sözlüklerde tanımlanması gereken yeni sözlükbirimler türetir.

ver-gi, gözlük-lük-çü

Yapım eklerinin birçoğu belli kelimelere gelebilirken çekim ekleri aynı türden her keli­meye gelir. Yapım ekleri ile çekim ekleri arasındaki önemli farklardan biri budur.

Üzerinde durmamız gereken konulardan biri vurgusuz orta hece düşmesidir. Birincisi açık, ikincisi ünsüzle başlayan kapalı bir heceye sahip iki heceli kelimeler; ünlüyle başla­yan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlülerini düşürebilirler. Bu durum ğ-r, ğ-n, ğ-z, ğ-s ya day-n, l-n, r-n, n-z, m-z ve v-ç yapısında olan organ adlarında görülür:

bağır>bağrı, ağız>ağzı, beyin>beyni, beniz>benzi

Kelimenin ünlüyle bitmesi, ekin ise ünlüyle başlaması durumunda Türkçenin yan yana iki ünlüden kaçınması nedeniyle araya giren ünsüz, yardımcı ünsüzdür. Aşağıdaki ilk örnekte kelime ünsüzle bitmektedir, bildirme eki olan -(y)Xm kelimeye doğrudan ek­lenmektedir. İkinci örnekte ise kelime ünlüyle bitmektedir. Ek de ünlüyle başladığı için araya /y/ yardımcı ünsüzü girmektedir.

Asker-im.

Öğrenci-y-im.

Ünlü ve ünsüz uyumları, değişkenliğin en önemli nedenidir. Düz yuvarlak ünlüler olan /o/ ve /ö/ Türkçe kökenli kelimelerde sadece ilk hecede kullanılır, sonraki hecelerde kullanılmaz. Bağımsız bir kelimeden (-A yorı-r) ekleşmiş olan şimdiki zaman eki –(X)yor bir istisnadır. 

Doğru cevap A seçeneğidir.

Bazı ekler tek biçimlidir, eklendikleri kelimeye göre değişmezler; başka bir ifade ile ünlü ve ünsüz uyumlarına girmezler. Uyuma girmeyen ekler şunlardır:

Uyuma Girmeyen Ekler
-(y)ken                                     gelir-ken, yapar-ken
-gil                                           annem-gil, babam-gil, dayım-gil
-leyin                                        gece-leyin, sabah-leyin, akşam-leyin
-ki                                            evde-ki, yolda-ki
-(X)mtırak                                 sarı-mtırak, yeşil-i-mtırak

Doğru cevap B seçeneğidir.

Yolcularımız

-cu --> yapım eki

Doğru cevap D seçeneğidir.

Öğrenci-(y)-im

(y) bağlama ünsüzü olarak kullanılmıştır.

Doğru cevap A seçeneğidir.

Ötümlüleşme; kelime sonundaki ötümsüz /k/, /ç/, /p/, /t/ ünsüzlerinin ünlüyle başlayan bir ekten önce sırasıyla ötümlü /ğ/, /c/, /b/, /d/ ünsüzlerine dönüşmesidir.

Doğru cevap E seçeneğidir.

Gel-enek-sel

İki yapım eki almıştır.

Doğru cevap D seçeneğidir.

Birincisi açık, ikincisi ünsüzle başlayan kapalı bir heceye sahip iki heceli kelimeler; ünlüyle başlayan bir ek aldıklarında ikinci hecedeki dar ünlülerini düşürebilirler. Bu durum ğ-r, ğ-n, ğ-z, ğ-s ya da y-n, l-n, r-n, n-z, m-z ve v-ç yapısında olan organ adlarında görülür.

Doğru cevap D seçeneğidir.

-msX eki mor sözcüğüne gelince -(u) ünlüsü yardımcı ses olarak getirilmiştir.

mor-u-msu

Doğru cevap A seçeneğidir.

Şimdiki zaman eki yeni eklerden biridir ve vurguyu üzerine almaz:
yaPIyor

Doğru cevap B seçenğidir.