TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ

Bir köke yapım eki getirilerek türetilen yeni kelimelere, geleneksel dilbilgisi incelemelerinde gövde denir. Aç+ık sözcüğü fiilden isim olmuş türemiş bir sözcüktür.

Cümlede tek başına kullanılabilen, başka bir ögeye ihtiyaç duymayan biçimbirimlere bağımsız biçimbirimler denir. Çoğu zaman sözlüklerde tanımlanmış kelimeler olduklarından bunlar, sözlüksel biçimbirimler olarak da adlandırılabilir. Buna göre "siz,yarın, akşam,anne ve gel" sözcükleri bağımsız biçimbirimdir.

Türkçede az sayıda eş sesli isim ve fiil kökü vardır: şiş, şiş-; göç, göç-, vb.

İsim olarak kullanılan birleşik kelimelerin önemli bir bölümü; belirtisiz isim tamlaması, sıfat tamlaması, eş anlamlı veya zıt anlamlı ikilemeler gibi Türkçenin söz dizimi kurallarına göre oluşur.Cümle biçiminde olanlar: mirasyedi, gecekondu, şıpsevdi vb.

Var olan kelimeleri çeşitli biçimlerde kısaltma yeni kelime türetme yollarından biridir. Yukarıdaki seçeneklerden Lazer < Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation buna örnektir.

Bir kelimenin tamamının değil de anlamının var olan kelimelere kopyalanması, literatürde anlam kopyalaması olarak geçer. B seçeneğinde yıldız kelimesi “gök cismi”  iken yeni anlamı: “meşhur” dur.

Yeni kelime türetme yollarından biri de hiç olmayan sözleri uydurmak, bir yerde dilsel yaratıcılık göstermektedir.Türkçenin söz yapım ilkelerine göre türetilmiş görünen bu tür kelimelerin bir kısmı, Türkçenin türetme kurallarına uygun olmadığı gerekçesiyle çok tartışılmış; bunların uydurma olduğu ileri sürülmüştür. yanıtlamak “cevap vermek”, yöresellik “mahallîlik”, devinme “hareket”, yazın “edebiyat”, sorun “mesele”, doğa “tabiat” bu türe örnek kelimeler olarak gösterilebilir.

Özel adların, marka adlarının yaygınlaşarak genel anlamlı kelimelere dönüşebildiği de görülmektedir:

Behçet hastalığı, selpak, nescafe, bankamatik, kalaşnikof ...

İsim olarak kullanılan birleşik kelimelerin önemli bir bölümü; belirtisiz isim tamlaması, sıfat tamlaması, eş anlamlı veya zıt anlamlı ikilemeler gibi Türkçenin söz dizimi kurallarına göre oluşur. Bunların bir kısmı şöyledir : Belirtisiz isim tamlaması: ayakkabı, cumartesi, pazartesi, onbaşı, hanımeli, aslanağzı, uluslararası, yurt içi

D seçeneğindeki red+etmek = reddetmek bitişik yazılmıştır.

Biçim bilgisi, şu konular üzerinde yoğunlaşır: söz yapımı kurallarının belirlenmesi ve araştırılması, çekim kurallarının belirlenmesi ve araştırılması, kelime türlerinin belirlenmesi ve bu belirlemede kullanılabilecek biçim bilgisi ölçütleri, kelimelerin birleşebilme ilkeleri, yeni türetilen kelimelerin anlamlarının araştırılması, dilbilgisi kategorileri ve ilişkilerinin incelenmesi, dil karşılaştırmalarında, kökence akraba olmayan diller arasında tipolojik benzerliklerin belirlenmesi için ölçütler elde edilmesi.

Ekleşme özelliği taşıyan son çekim edatları, kuvvetlendirme ve pekiştirme işlevi taşıyan bağlaçlar, birleşik çekimleri oluşturmakta kullanılan imek fiili gibi dil birlikleridir. Örnek olarak dA, idi, ile verilebilir. Ünlü ve ünsüz uyumu gibi eklere özgü ses olaylarına tabidir. Ayrı yazılabildiği gibi bazıları ekleşerek bitişik de yazılmaktadır.

DX = -dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü
-Abil = -abil, -ebil
–sA = -sa, -se
-lXk = -lIk, -lik, -luk, -lük

başınızdadır: baş-ınız-da-dır
baş kelimesine başın sahibinin 2. çoğul kişi olduğunu gösteren “-ınız” eki gelmiştir. Başın içinde/üstünde bulunduğunu gösteren “-de” eki onu takip etmektedir. Sonra da bildirme eki olan “-dır” ile bitmiştir.

İyelik ekli isim+sıfat: yüzükoyun
Belirtisiz isim tamlaması: cumartesi
Sıfat + isim: sütlaç (sütlü aş)
İkilemeler: altüst
Cümle biçiminde olanlar: şıpsevdi

İyelik eki düşmüş yapılar: bilimkurgu
isim + sıfatfiil yapısında: kuşkonmaz
ikilemeler: okuryazar
-lX ekli sıfat tamlaması: delikanlı
zarf öbeği: ilk önce

isim + yardımcı fiil: kabul etmek, hissetmek, reddetmek, teşekkür etmek, memnun olmak, hasta olmak

iki ögesi de fiil olan birleşikler: bakıp gitmek, salıvermek, gidivermek, yapadurmak, konuşup durmak

kazMA “kazmaya yarayan alet”, KAZma “kaz- fiilinden emir kipinin 2. tekil kişisi”

Dillerde yeni kelime ihtiyacını karşılama yollarından biri, başka dillerden kelime almaktır. Kopyalama, başka dillerle olan doğrudan veya dolaylı ilişkiler sonucu ortaya çıkar: selfie

Türkçe eklemeli bir dil olduğu için türetme ekleri getirilerek yeni kelimeler oluşturulabilmektedir. Yeni kelime ihtiyacını karşılamak için Türkçede; kelime türünü değiştirme, eklerle türetme, var olan kelimelere yeni anlamlar yükleme, birleştirme, harf veya hece seçerek kısaltma, kopyalama gibi teknikler kullanılmaktadır. Türetme sırasında isimlere gelerek isim veya fiil, fiillere gelerek isim veya fiil yapan ekler birbirinden ayrılmaktadır.