TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 9

"büzülmek" dönüşlü yapıdır.

Çatı, özne ve nesnenin fiilin etkisiyle gramatik olarak çeşitli nedenlerden dolayı hem anlamsal hem de sözdizimsel olarak biçim değiştirmesidir.

Dönüşlü bir yapı, dönüşlülük zamiriyle sağlanabileceği gibi -(X)n- /-(X)l- dönüşlülük eklerinin fiile eklenmesiyle de yapılabilir. Dönüşlülük eki farklı anlamsal değerlere sahiptir. Fiile eklenen dönüşlülük eki, fiilin nesnesini ortadan kaldırır ve ek, özne üzerinde doğrudan bir etki yapar. Aşağıdaki örneklerde fiilin gösterdiği hareket, öznelerin üzerinde gerçekleşmiştir.

Kadıncağız dövündü.
Adam yıkandı / giyindi / tarandı / kurulandı.
Bazen öznenin üzerindeki etki doğrudan olmayabilir (Banguoğlu, 2004):
Zeynep bir elbise dikinmiş.
Bavulu yüklendim.
Amcam madalyasını takınmalı.

İşteş bir yapı, işteşlik zamiriyle (birbiri) veya işteşlik ekinin fiile eklenmesiyle yapılır. İşteşlik zamiri, cümleye farklı işteşlik anlamları katar. Diğer taraftan fiile eklenen işteşlik eki sayesinde özne en az iki katılımcıdan meydana gelir. Fiile eklenen işteşlik eki de işteşlik zamiri gibi farklı seviyelerde işteşlik ifadesi taşır. Bunlardan en belirgin olanı karşılıklı yapılmadır. Bu tür kullanımlarda her katılımcı birbirini karşılıklı olarak doğrudan etkiler ve bunlar, en kuvvetli işteşlik ifadesi taşıyan yapılardır.

Çocuklar dövüştüler.
Köpekler boğuştu.

Diğer taraftan bazı yapılardaki işteşlik anlamı, yukarıdaki örnekler kadar kuvvetli olmayabilir. Aşağıdaki örnekte katılımcılar, yani özneler, anlamsal olarak birbirlerini etkilemez; fiilin gösterdiği hareketi beraber, birlikte yaparlar.

Çocuklar gülüştüler.
Gençler koşuştular.

Geçişli bir fiilin ettirgen yapıya dönüştürülmesidir. Bilindiği gibi geçişli etken bir fiil, özneye ve nesneye sahiptir. Nesne, ettirgen yapıya aynen taşındığı için etken cümlenin öznesi, yukarıdaki örnekte olduğu gibi nesne pozisyonuna taşınamaz. Ettirgen yapıda nesne pozisyonu dolu olduğundan özne için bir sonraki uygun pozisyon; dolaylı nesne pozisyonudur ve etken cümlenin öznesi, aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi, dolaylı tümleç pozisyonuna taşınır:

Ali kitabı okudu.
Ahmet Ali’ye kitabı okuttu.
Tamirci arabayı tamir etti.
Süleyman tamirciye arabayı tamir ettirdi.

Son örneğimiz üç değerli bir fiilin ettirgen yapılmasıyla ilgilidir. Üç değerli bir fiil bir özneye, nesneye ve dolaylı nesneye sahiptir. Etken yapının nesnesi ve dolaylı tümleci ettirgen yapıya herhangi bir gramatikal ilişki değişimine uğramadan aynen taşınır. Etken cümlenin öznesi, nesne ve dolaylı nesne pozisyonu dolu olduğu için bunların dışında, uygun olan bir pozisyona taşınmalıdır. Bu uygun pozisyon da zarf pozisyonudur. Etken cümlenin öznesi, vasıtasıyla / aracılığıyla edatlarından birine eklenerek ettirgen cümlede yer alır.

Ahmet arkadaşına bir hediye aldı.
Veli Bey, arkadaşına Ahmet vasıtasıyla bir hediye aldırdı.

Yazmak fiiliyle ilgili Güncel Türkçe Sözlük’te yer alan türetimler şunlardır:
yazdırmak, yazılmak, yazdırtmak

Bu fiilin yazdırılmak biçimi sözlükte yoktur.

Aşağıdaki ikili veya üçlü biçimler Güncel Türkçe Sözlük’te yer almaz.
tutturulmak, soruşturulmak, getirtilmek, unutturulmak, sarkıtılmak, kabartılmak, örttürülmek, vedalaşılmak

Fiilimsi ekleri eklendikleri ismi sıfat, fiil ya da zarf olarak kullandırabilirler. Doğru yanıt 'D'.

İçecek kelimesi (Meşrubat) anlamında olup isim olmuştur. Yani burada fiilden isim türetilmiştir. Doğru yanıt 'D'.

A şıkkı haricindeki ilk kelimeler ikinci kelimelerin (örneklerde isim) belirteci yani tanımlayıcısı, dolayısıyla sıfat fiilidir. 'Gidiş' kelimesi gitmekten türetilmiş bir isim fiildir. Doğru yanıt 'A'.

Çatı, özne ve nesnenin fiilin etkisiyle gramatik olarak çeşitli nedenlerden dolayı hem anlamsal hem de sözdizimsel olarak biçim değiştirmesidir.

B şıkkındaki geçmiş kelimesi ismi nitelediğinden sıfat ve geçmek fiiilinden -miş (mxş) sıfat yapma eki yani sıfatfiil'dir. Diğer örnekler isimfiildir. Doğru yanıt 'B'.

Fiile eklenen dönüşlülük eki, fiilin nesnesini ortadan kaldırır ve ek, özne üzerinde doğrudan bir etki yapar.

İşteşlik zamiri, cümleye farklı işteşlik anlamları katar.

Aradığımız asıl kelime ikik fiilden oluşmuş bir bileşik zarf fiildir. Bu da c şıkkındaki 'alıver' kelimesidir. Doğru yanıt 'C'.

'koşarak' kelimesi geçmek fiilini niteliyor, öyleyse zarftır. Koşmak fiilinden - arak ekleri ile türetüldiğinde bu ekler zarffiil ekleridir. Doğru yanıt 'C'.

Türkçede ettirgen yapıların cümlede meydana getirdikleri değişimler üzerinde pek durulmamıştır.

Geçişli etken bir fiil, özneye ve nesneye sahiptir.

C şıkkındaki 'akacak kan' dilek şart belirten bir fiilimsi değildir. Doğru yanıt 'C'.

Formal Olarak Ettirgen Yapılar:

• Analitik ettirgen yapılar

• Morfolojik ettirgen yapılar

• Sözcüksel ettirgen yapılar

Birçok dil, geçişsiz fiillerin edilgen yapılmasına izin vermez. İngilizce bu dillerden biridir.