TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 3

Gör-ün fiilden fiil olmuştur. Diğer seçeneklerde isimden fiil türetilmiştir.

Örneklerde sıfatfiil eki olan bu ek,  kimi örneklerde kalıplaşarak kalıcı isimler de türetir. Ancak B seçeneğinde isim köke getirilen ek üleştirme  sayı sıfatı anlamı kazanmıştır.

göz-le-m kelimesinde iki tane türetme eki (isimden fiil+ fiilden isim) vardır.

D seçeneğinde -cİ eki eylemden isim türetmiştir. Diğer seçeneklerde isimden isim türetmiştir.

kara-r-madan, as-ıl-mış, süs-lü, genç-lik kelimeleri türemiş sözcük. B seçeneğinde türemiş kelime yoktur.

E seçeneğinde kat-ıl-ım kelimesinde -ım eki fiilden isim yapmışken diğer seçeneklerde isimden isim yapmıştır.

-sAl: Eski Türkçede sadece isimlere gelerek isim yapan ve bu işlevi de kum-sal ve dağsal örnekleriyle sınırlı olan bu ek, Dil Devrimi’nden sonra fiillere de eklenmeye başlanmış ve işlekliği artmıştır: uy-sal, gör-sel, işit-sel, eğit-sel vb.

ses-siz, duy-ur, anla-t, şapka-cı kelimelerinde türetme ekleri varken dağların kelimesinde türetme eki yoktur.

Dönüşlülük ifade eden -(X)n- eki, özellikle geçişli fiillere eklenerek cümlenin nesnesini ortadan kaldırır. Doğal olarak bütün çatı eklerinde olduğu gibi dönüşlülük anlamının ortaya çıkması için bir konunun, bir cümlenin olması gerekir. -(X)n-, isimden fiil türeten +lA- ekiyle kalıplaşarak +lAn- biçiminde de dönüşlülük ifade edebilir. A seçeneğinde olduğu gibi. Ancak diğer seçeneklerde -(X)n- eki, edilgenlik anlamı da taşımaktadır.

Türkçede işteş fiiller -(X)ş- ekiyle yapılır. Bu ek, bazı fiil köklerine ve isimlerden türemiş fiil gövdelerine -ş- olarak doğrudan eklenir, diğer durumlarda ise araya bir yardımcı ünlü girer. Gör-üş fiilinde olduğu gibi.

Geçişli fiillerin ettirgen yapılmasıyla ettirgen fiiller yapılır.D seçeneğinde olduğu gibi işi yapan ve yaptıran farklıdır. İşi yapan Ayşenin kardeşi, yaptıran Ayşedir.

selam-laş-tır-dı-lar (işteş+ ettirgen+ belirtili geçmiş zaman+ 3. çoğul kiş)

Fiile eklenen -(X)l- veya -(X)n- ekleri, fiilin öznesini ortadan kaldırır ve varsa nesnesini edilgen fiilin öznesi konumuna getirir. B seçeneğinde bu durum söz konusudur.

Ontolojik zaman; eylemlerin gerçekleştiği, tecrübe ettiğimiz, algıladığımız, yaşadığımız zamandır. Gramatikal zaman ise olayların zaman sırasını ifade etmek için bazı dil araçlarıyla anlattığımız ‘dilsel zaman’ı ifade eder. Ontolojik zaman, dilsel ögelere bağlı olmaksızın tecrübe edilen zamandır; gramatikal zaman ise ontolojik zamanın dil birimleriyle ifade edilebilir hâle gelmesidir. Doğru cevap B'dir.

Bir eylemin geçmiş, şimdiki ya da gelecek zaman dilimlerinden hangisinde gerçekleştiği/ger- çekleşeceğini belirlemek ve ifade edebilmek için belirli bir gösterim merkezinin referans alınmasına ihtiyaç vardır. Eylem zamanı; bu gösterim merkezine göre geçmişte, gelecekte ya da bu gösterim merkeziyle eş zamanlı olabilir. Böylece zaman çizgisi üzerinde belirli bir yere konumlanmış olur. Birincil ya da öncelikli gösterim merkezi ‘konuşma anı’dır. Başka bir ifadeyle eylem zamanını belirlemede ölçüt alınan asıl nokta ‘şimdi ve bura’sıdır. Eylem zamanı ‘şimdi ve bura’ ölçüt alınarak bildirildiğinde ‘mutlak zaman’ ifade edilmiş olur. Doğru cevap A'dır.

Zaman eklerinin idi, imiş ve ise’yi almasıyla birlikte birleşik çekimler olarak adlandırılan daha karmaşık yapılar oluşturulabilir. Örneğin ‘geliyordu’ şimdiki zamanın hikâyesini, ‘geliyormuş’ şimdiki zamanın rivayetini, ‘geliyorsa’ ise şimdiki zamanın şartını bildirir. Doğru cevap D'dir.

-mXş ile ifade edilen geçmişte konuşurun, anlattığı eyleme dair bilgiyi edinme biçimi ‘dolaylı’dır. Konuşur bilgiyi

i. başkasından duymuş olabilir, örneğin Okullar tatil edilmiş.

ii. Eylemin sonuçlarını duyularıyla algılayarak elde etmiş olabilir, örneğin (Dışarı çıktığında yerlerdeki su birikintilerini gören birinin söylediği) Yağmur yağmış.

iii. Sebepsonuç ilişkisi kurarak, tecrübeleriyle veya mantıksal yolla çıkarabilir, örneğin Çok yanılmışım., Yanlış bir karar vermişim.

Bilginin elde edilme biçimindeki bu tür farklılıklardan dolayı –mXş daha teşhissel bir geçmiş anlatısı sağlar. Doğru cevap E'dir.

–(A/X)r biçimbirimi, düzenli olarak gerçekleşen, içinde bulunulan zamanda da geçerliliğini koruyan eylemlerle ilgili bir bildirim sağlar. Ayrıca –(A/X)r biçimbirimi, yalnız genel-geçer eylemlerin anlatımında da kullanılmamaktadır; aşağıdaki örneklerde varsayım, tahmin, plansız gelecek bildirmek için kullanıldığı da görülür. (12) Bizim takım bu sene şampiyon olur. (13) Böyle giderse bütün sınavlarından kötü not alır. (14) Su çok sıcak, dikkat et, yanarsın! (15) Haftaya geliriz ziyaretinize. Doğru cevap A'dır.

Kılınış (aktionsart, actionality), eylemin zamansal iç yapısıyla ilgili bir kategoridir. Kılınış, eylemin iç zaman yapısını ve evrelerini konu alır. Eylemler, iç zaman yapıları ve evreleri bakımından farklı karakterlere sahip olabilirler.Doğru cevap C'dir.

Bitmişlik (perfectivity) görünüşü eylemin kılınışıyla ilgili herhangi bir evresine vurgu yapmaksızın doğrudan ve tamamlanmış bir bütün olarak gözlemler. Türkçede bu bakış açısı –DX biçimbirimi ile işaretlenmektedir. –DX, zaman çizgisinin belli bir noktasında gerçekleşen olayı bir bütün olarak yansıtır. (Ali geldi. Kitap okudum. Araba bozuldu vb.) Doğru cevap D'dir.