TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 14

Annemin bana ve kardeşime aldığı dondurma çok lezzetliydi.

-ma

Danışmaya soru sormak için gittim fakat hiç kimse yoktu.

Hazırladığı pastayı misafirlere servis etti.

III

bilindik

yaklaş-tıkça

Ertesi gün aynı saatte buluşmak üzere ayrıldılar.

Seni kaybetmek yerine kazanmaya çalışabilirdi.

İsimfiil yan cümlesi

+CA: Oldukça işlek bir yapım ekidir. Bu ek, sıfat işlevli kelimelere eklendiğinde irice taş,
serince hava, genişçe bir oda vb. örneklerde görüldüğü gibi genellikle sıfatın derecesini, asıl anlamına oranla azaltır. +CA ekinin getirildiği sıfatlarca nitelenen isimler, sıfatın belirttiği niteliği tam olarak taşımazlar; ancak bu niteliğe yaklaşma gösterirler. Örneğin güzelce bir kız, büyükçe bir sahne tamlamalarında, kızın ve sahnenin güzellik ve büyüklük niteliğini tam olarak taşımadığı; ancak bu niteliklere epey yakın olduğu anlaşılır. Aynı durum aşağıdaki örneklerde de görülmektedir:
Damın önünde uzunca boylu, genç bir kadın dolanıyordu.
Yaşlıca bir kadın çiçekliğin yanından geçiyor.
Lokma; mayalı, suluca bir hamurun kızgın yağda kızartılması ile yapılır.
Ekin zarf işlevli kelimelerdeki yaygın eğilimi ise zarfın derecesini asıl anlamına oranla
çoğaltmak ya da pekiştirmektir: Kolayca kazandı. (Çok kolay bir şekilde kazandı.), İyice
temizledi. (Tertemiz yaptı.), Sıkıca bağladı. (Çok sıkı bağladı.) vb

+CXk: İsim, sıfat ve zarf işlevli kelimelere eklenebilen işlek bir ektir. İsimlere eklendiğinde küçültme ve sevgi ifade eden yeni isimler türetir: kitap-çık, tepe-cik, küme-cik, kedicik, yavru-cuk, bebe-cik vb. Sıfat ve zarf işlevli kelimelere eklendiğinde ise sıfat ya da zarfın anlamında pekişme ve kuvvetlenme sağlar, böylece sıfat ya da zarfla bildirilen nitelik ya da tarzın derecesi artırılmış olur. Kısa-cık, sıca(k)-cık, ufa(k)-cık, dar-a-cık, yumuşa(k)-cık, ince-cik vb. örneklerde kısalık, darlık, sıcaklık, incelik, ufaklık niteliklerinin yoğunluğu anlaşılır: incecik ‘çok ince’, yumuşacık ‘çok yumuşak’ vb. Aşağıdaki örneklerde +CXk ekinin eklendiği sıfatın anlamını pekiştirdiği görülür.
Çorbayı yumuşacık ekmeklerle servis ederler, sahanda yumurtayı küçücük tavalarda
getirirlerdi.
Bazen kısacık bir yanıt, bir durumu çok daha açık anlatmaya yeter.
+CXk eki az sayıda zarf işlevli sözcüğe de eklenebilmektedir. Özellikle +CA ekli zarflara gelerek pekiştirilmişliğin derecesini daha da artırabilir:
Sağlık ekipleri hemencecik yetiştiler.
Soruları kolaycacık cevaplayıverdi.

Küçük, ufak, sıcak vb. sonu /k/ ünsüzüyle biten kelimeler +CXk ekini aldıklarında söz
sonundaki /k/ ünsüzü düşmektedir: sıcacık, küçücük, ufacık vb. Dar, bir, az gibi kelimelere eklendiğinde kelimeyle ek arasında ünlü türemesi gerçekleşir: daracık, azıcık, biricik vb. Bu tür ses olaylarına ‘morfofonolojik’ yani eklenmeye bağlı ses nöbetleşmeleri denir.

+Ar/+şAr: Asıl sayılardan üleştirme bildiren sayı sıfatları türetmektedir. Ünsüzle biten
sayılara +Ar, ünlüyle biten sayılara ise +şAr biçiminde eklenir. Ekin başında bulunan /ş/
yardımcı ses olmayıp bu sesin yanlış heceleme ve yanlış çözümleme sonucu beşer biçiminden ortaya çıktığı ve sonra analojik yolla altışar, yedişer vb. sayılarda kullanılmaya devam ettiği düşünülmektedir. İki sayı sözcüğünden türetilen üleştirme sıfatının eski biçimi ise ikirer olup /ş/li biçimi daha sonra ortaya çıkmıştır: bir-er, ikişer, üç-er, dörd-er, beş-er, altı-şar, on-ar, yüz-er, bin-er vb.

+dAk: Yansıma isimlere gelerek araç gereç ya da nesne isimleri türeten veya türettiği
yeni ismin, yansımanın bildirdiği sesle/görüntüyle ilgili bir niteliğe sahip olduğunu belirten bir ektir. Az sayıda örneği bulunur: fırıl-dak, ışıl-dak, kıkır-dak, bıngıl-dak vb.

+Al-: Daha çok sıfatlara eklenerek sıfatın belirttiği niteliğe girme, o niteliği alma yönünde bir dönüşüme işaret eden fiiller türetir. Bu tür fiiller, özneye yönelik bir nitelik
değişikliğine işaret ettiklerinden cümlede nesneye yer açmazlar; geçişsizdirler: az-al-,
çoğ-al- (<çok-al-), düz-el-, dar-al-, dik-el-, kör-el-, genc-el- vb. Şu örneklerde ise isimlere gelerek ‘bir hâle girme’, ‘bir hâlde olma’ bildiren fiiller türetmiştir: bun-al- (buñ: sıkıntı), yön-el- vb.

+Al-: Daha çok sıfatlara eklenerek sıfatın belirttiği niteliğe girme, o niteliği alma yönünde bir dönüşüme işaret eden fiiller türetir. Bu tür fiiller, özneye yönelik bir nitelik
değişikliğine işaret ettiklerinden cümlede nesneye yer açmazlar; geçişsizdirler: az-al-,
çoğ-al- (<çok-al-), düz-el-, dar-al-, dik-el-, kör-el-, genc-el- vb. Şu örneklerde ise isimlere gelerek ‘bir hâle girme’, ‘bir hâlde olma’ bildiren fiiller türetmiştir: bun-al- (buñ: sıkıntı), yön-el- vb

+lA-:İşlekliğine bağlı olarak isim, sıfat, zarf, yansıma söz, alıntı söz vb. farklı nitelikteki isim kök ya da gövdelerine gelerek fiil türetebilmektedir. İşleklik, bir ekin farklı kök ve gövdelere gelebilmesini ve kullanım sıklığını anlatır. Eğer bir ek sık kullanılıyor, gerektiğinde yeni kelimeler türetebiliyorsa işlek sayılmaktadır. +lA- eki alıntı sözlerle de kullanılarak fiil türetebilmektedir: tweetlemek, retweetlemek

(y)AcAk: Zaman ve sıfatfiil eki görevlerinde bir çekim ekiyken kalıplaşarak kalıcı
isimler de türetmiştir: gel-ecek, giy-ecek, yak-acak, iç-ecek, al-acak, tut-acak, vb.

-arı: Çağdaş Türkçedeki kullanımı uç-arı örneğiyle sınırlıdır.