TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 13

Ontolojik zaman; eylemlerin gerçekleştiği, tecrübe ettiğimiz, algıladığımız, yaşadığımız zamandır. Gramatikal zaman ise olayların zaman sırasını ifade etmek için bazı dil araçlarıyla anlattığımız ‘dilsel zaman’ı ifade eder. Ontolojik zaman, dilsel ögelere bağlı olmaksızın tecrübe edilen zamandır; gramatikal zaman ise ontolojik zamanın dil birimleriyle ifade edilebilir hâle gelmesidir. Doğru cevap B’dir.

Gösterim noktası olarak sadece konuşma anının alınması durumunda konuşma anından önce (geçmiş), konuşma anıyla eş zamanlı (şimdi) ve konuşma anından sonra (gelecek) olmak üzere üç tür zaman ayrımından bahsedilebilir. Doğru cevap A’dır.

”Gelmişsiniz” Türkçede mutlak geçmiş zamanı bildiren biçimbirimlerden biridir. Doğru cevap D’dir.

Yapım eklerinin birçoğu belli kelimelere gelebilirken çekim ekleri aynı türden her keli­meye gelir. Yapım ekleri ile çekim ekleri arasındaki önemli farklardan biri budur.

mXş biçimbiriminin çekimi şu şekildedir;

gel-miş-im

gel-miş-sin

gel-miş

gel-miş-iz

gel-miş-siniz

gel-miş-ler

Doğru cevap C’dir.

-DX biçimbirimi çekimleri şu şekildedir; 

gel-di-m

gel-di-n

gel-di

gel-di-k

gel-di-niz

gel-di-ler

Doğru cevap A’dır.

“Toplantı 14.30’da yapılacak“ varsayım, tahmin, plansız gelecek bildirmek için kullanılmaz. Soşru cevap D’dir.

Odaklılık (focality), eyleme bakılan noktadaki görüntüleme alanının darlığı ve buna bağlı psikolojik yoğunlukla, eylemsel hareketlilikle ilgili ölçüsel bir parametredir. Doğru cevap A’dır.

Niteleme sıfatları, tamlanan ögeleri düşürüldüğü zaman, tamlananın aldığı çekim eklerini alabilir ve isim olarak kullanılır: "Kırmızı arabayı gördün mü?" cümlesindeki sıfat, niteleme sıfatıdır. Doğru yanıt E'dir.

-mAk ekli biçimler, üzerlerine bulunma ve ayrılma durum eklerini alarak dolaylı tümleç olarak kullanılabilirler.
-mAktA biçimi daha çok diren-, diret-, ısrar et-, yarar gör- fiilleriyle kullanılır:
Cevap verme-mekte direniyordu.
Listeye bunu da ekle-mekte yarar görüyorum.

–mAk eki; övün-, suçla- gibi bazı fiillerle kullanıldığında üzerine –(y)lA edatını alarak
zarf işlevinde bulunur:
Soruların tümünü cevaplamış ol-makla övünüyor.

İyelik ekli -mA yapıları
Bu yapılar özne olarak kullanılır ve genellikle zorunluluk, gereklilik, neden, istenen bir
hareket veya durum, dolaylı emir, rica, öneri bildirir:
Fatma Hanım’ın üç kat merdiven çık-ması zor.
8.30’da havaalanında ol-mamız gerekiyor.
Herkesin bir hikâye anlat-ması istenmiş.
Bunu anlayışla karşıla-manız gerekiyor.

İyelik ekli yapılar, özne tamamlayıcısı olarak kullanılabilir:
Sorun, Ayşe’nin gittiği okuldan hoşlanma-ması.

İlgi ekli -mAnIn biçimi; tıpkı -mAk gibi aktivite, hareket veya genel durum bildirir:
Bu kalabalıkta onu ara-manın bir faydası olmayacak.

Yönelme ekli –mAyA biçimi, ana cümle yükleminin dolaylı tümleç istediği durumlarda görülür. başla-, karar ver-, devam et-, çalış- fiilleri yönelme ekli fiilimsi ister:
Ödevlerimi düzenli yap-maya çalışıyorum.

-DXK ve -(y)AcAK
Türkçenin geleneksel dilbilgisi kitaplarında -DXK ve -(y)AcAK ekleri, sadece sıfatfiil
ekleri arasında sayılırlar. Ancak işlev açısından bakıldığında her zaman bir ismi nitelemedikleri, doğrudan ana cümle yüklemine bağlanabildikleri için isimfiil ekleri arasında da ele alınmaları gerektiği görülmektedir:

Fakat bu anların çabucak geç-eceğini biliyordu.

Bütün isimfiil eklerinin birbirinin yerine kullanılama-dığı görülmektedir.

Sözlüksel Açıdan Sıfatfiil Ekleri
Sıfatfiil eklerinin kalıcı (sözlüksel) isimler türetmeleri, işlekliği her ek için aynı düzeyde
olmasa da oldukça yaygın bir durumdur:
gelir “kazanç”
gider “masraf ”
bilgisayar
okuryazar
uyurgezer
Sönmez, Yılmaz (özel isim)
tanıdık “tanınan, bilinen, arkadaş”
bildik “tanınan, bilinen”
gelecek “istikbal”
silecek “arabalarda camları silmeye yarayan alet”
geçmiş “mazi”
-(y)An eki, kalıcı isimler türetme açısından çok işlek değilse de kır-an “salgın hastalık”
gibi örneklerden söz edilebilir. Ayrıca tamlayan, tamlanan örneklerinde görüldüğü gibi
terim türetmede daha işlektir.

Öbek Yapı Açısından Sıfatfiil Ekleri
Sıfatfiillerin en yaygın işlevlerinden biri de, yukarıda sözü edildiği gibi, fiilleri sıfatlaştırarak sıfat tamlamaları içinde niteleyen öge olarak kullanılmalarını sağlamaktır. –DXK, bu
açıdan çok işlek değildir; ancak olumsuz biçimi daha yaygındır:
tanıdık (adam)
bakmadık (yer kalmadı)

geçmiş zaman
gelecek yıl
gülen ayva
ağlayan nar
akar (su)
bilir (kişi)

-mXş
-mXş ekli sıfatfiillerin oluşturduğu bağımlı cümleler; ana cümlenin yüklemi, öznesi,
nesnesi ve dolaylı tümleci olabilirler:
Yasak Şehir, Pekin’in en iyi korunmuş tarihî bölgesidir. (yüklem)
Kararmış yağmur bulutları gökyüzünü kaplamıştı. (özne)
Görevliler kirlenmiş örtüleri değiştirdiler. (nesne)
Erken çöken akşamla birlikte kendileri için ayrılmış otele döndüler. (dolaylı tümleç)

Zarffiillerin Yapısal Özellikleri
Zarffiil ekleri, isimfiil ve sıfatfiil ekleri gibi sınırlı sayıda değillerdir; çok farklı anlam ilişkileri kuran çok sayıda zarffiil eki vardır. Bunlardan -(y)A, -(y)ArAk, -(y)XncA gibi bazı zarffiil ekleri fiillere doğrudan eklenebilir:
-(y)A: gül-e gül-e git-
-(y)XncA: gel-ince görüş-
-(y)ArAk: ağla-y-arak gitBazıları ise üzerlerine durum ekleri alır ve/veya kendilerinden sonra bir kelime gelir:
-DXğX-ndA: sor-duğu-n-da cevap ver-
-(y)AlI: gid-eli beri arama

Zarffiiller; ayrıca, bir de anlamını karşılayabilirler:
Kendisi herhangi bir şey yapmadığı gibi yapılanları da bozuyordu.
Karar verme, sözleşme işlevinde bulunabilirler:
Ertesi gün aynı saatte buluşmak üzere ayrıldılar.
Karşıtlık ilişkisi kurabilirler:
Sorumluluklarını yerine getirmediği hâlde takdir edilmeyi bekliyor.
Zarffiiller koşul koyma anlatabilirler:
En kısa zamanda teslim etmek koşuluyla kitabı ödünç alabilirsin.
Zarffiillerin en yaygın işlevi, -(y)Xp ve -(y)ArAk ekleriyle gerçekleştirilen bağlama işlevidir:
Pekin’de kaç gün kalacağını öğrenip/öğrenerek derslerini ona göre planlamıştı.
Çıkarım bildirebilirler:
Ali okula devam etmediğine göre bölümünü sevmiyor demek ki.

Yine zarffiillerin en yaygın işlevlerinden olan tarz bildirme için çok sayıda ekten söz
edebiliriz:
-(y)A … -(y)A, -(y)ArAk, -(A)r/-(X)r gibi, -(A/I)rcAsIna, -mXş gibi, -mXşçAsInA,
-DXğX/-(y)AcAğX/-mAsI gibi, -mAdAn, -mAksIzIn.
En küçük bir şikâyette bulunmaksızın görevini yerine getiriyordu.
-(y)ArAk, -mAk suretiyle, -mAklA gibi yapılar fiilin gerçekleştirildiği araç’ı gösterebilirler:
Her gün bir tane sunmak suretiyle konferanslarını tamamladı.
-DXkçA, -DXğX oranda/nispette/ölçüde gibi zarffiiller oran belirtebilirler:
Çalıştığın oranda başarılı olursun.
-mAk için, -mAsI için, -mAyA yapılı zarffiiller; amaç göstermek için yaygın olarak kullanılırlar:
Herkesin toplantıya katılabilmesi için uygun bir saat arıyordu.
Karşılaştırma veya miktar bildirmek için -(y)AcAk kadar/derecede, -DXğX/-(y)AcAğI
kadar vb. zarffiil yapıları kullanılabilir:
Dışarıda durulamayacak kadar keskin bir soğuk vardı.

Türkçede sınırlar arası bakışı işaretleyen biçimbirimleri şunlardır;

–(X)yor, -mAktA ve –(X/A)

Doğru cevap C’dir.