TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 11

“Küçüm-se” isimden fiil yapım eklerine örnektir. Doğru cevap A’dır.

"İşte geliyor." cümlesinde ise konuşma zamanı ile eylem zamanı eş zamanlıdır yani birbiriyle kesişir. Doğru yanıt D'dir.

"Sanatçı 1996 yılında, geçirdiği bir trafik kazası sonucu genç yaşta hayatını kaybediyor." cümlesinde -(X)yor biçimbirimi, şimdiki zamanı değil geçmiş zamanı bildirmiş; böylece zaman kayması meydana gelmiştir. Doğru yanıt E'dir.

"Arkadaşlarını doğum gününe davet edecekti." cümlesinde geçmiş zamanda öngörülülük söz konusudur; eylemin geçmişteki bir noktada, henüz bir öngörü ya da plan hâlinde olan durumu belirtilmiştir. Doğru yanıt B'dir.

"Montunun önünü kapat istersen, üşürsün." cümlesinde –sA biçimbiriminin hem koşul hem de dilek bildirme işlevi yoktur, emir kipi vardır. Cümle emretme niyetiyle söylenmez; basit bir isteme, teklif, öneri vb. bildirir. Oysa emir kipinde buyurucunun üstünlüğüne dayanan güç ilişkisi vardır. Doğru yanıt A'dır.

Emir, zorunluluk/gereklilik, izin; dış kaynaklı etkenlere ve otoritelere bağlı olarak gerçekleştiği için yükümlülük kipliğini; istek, gönüllülük, dilek ve yeterlilik ise içsel etkenlerden kaynaklandığı için dinamik kipliği yansıtır.
Derhal içeri girin! (emir)
Ödevimi bitirmeliyim. (gereklilik)
İçeriye girebilirsiniz. (izin)
Güzel bir evim olsa… (dilek)
Ayşe piyano çalabilir. (yeterlilik)
Yarın size geleyim. (gönüllülük)

Doğru yanıt C'dir.

Ontolojik zaman; eylemlerin gerçekleştiği, tecrübe ettiğimiz, algıladığımız, yaşadığımız zamandır. Gramatikal zaman ise olayların zaman sırasını ifade etmek için bazı dil araçlarıyla; örneğin –DX, -(y)AcAk, -(X)yor vb. biçimbirimlerle anlattığımız ‘dilsel zaman’ı ifade eder. Ontolojik zaman, dilsel ögelere bağlı olmaksızın tecrübe edilen zamandır; gramatikal zaman ise ontolojik zamanın dil birimleriyle ifade edilebilir hâle gelmesidir.

Dün ödevini bitirdi. cümlesinde eylem zamanı şimdi ve buraya göre geçmişte, Yarın
ödevini bitirecek. cümlesinde gelecektedir. İşte geliyor. cümlesinde ise konuşma zamanı ile
eylem zamanı eş zamanlıdır yani birbiriyle kesişir.

Bir zaman ekinin yaygın olarak bildirdiği zamanının dışında başka bir zamanı bildirmesiyle ise zaman kayması adı verilen durum ortaya çıkar. Buna göre Sanatçı 1996 yılında, geçirdiği bir trafik kazası sonucu genç yaşta hayatını kaybediyor. cümlesinde -(X)yor biçimbirimi, şimdiki zamanı değil geçmiş zamanı bildirmiş; böylece zaman kayması meydana gelmiştir vb.

mXş ile ifade edilen geçmişte ise konuşurun, anlattığı eyleme dair bilgiyi edinme biçimi ‘dolaylı’dır. Konuşur bilgiyi i. başkasından duymuş olabilir, örneğin Okullar tatil edilmiş. ii. Eylemin sonuçlarını duyularıyla algılayarak elde etmiş olabilir, örneğin (Dışarı çıktığında yerlerdeki su birikintilerini gören birinin söylediği) Yağmur yağmış.

–(y)AcAk biçimbirimi, gelecek zamanı işaretlemiştir. Bu tür örneklerde eylem, konuşma anından sonra gerçekleşir.

Öncül ya da soncul ifadeler; zaman zarfları, tarih bildiren sözler ya da söz grupları, önceki ya da sonraki cümlelerde yer alan gramatikal ya da sözlüksel zaman bildiricileri vb. dil içi ögeler olabilir

Bitmişlik (perfectivity) görünüşü ise eylemin kılınışıyla ilgili herhangi bir evresine vurgu yapmaksızın doğrudan ve tamamlanmış bir bütün olarak gözlemler. Türkçede bu bakış açısı –DX biçimbirimi ile işaretlenmektedir. –DX, zaman çizgisinin belli bir noktasında gerçekleşen olayı bir bütün olarak yansıtır.

Bilgi kipliği (epistemic modality); konuşurun, bilginin gerçekliğine dair tutum ve yargılarını, eylemin gerçekleşme ihtimaline yönelik değerlendirmelerini yansıtır

-(y)sA, genellikle yan cümlelerde koşul veya varsayım bildirme işleviyle kullanılabilmektedir. Soğuk su içersen hastalanırsın., Üç gün aralıksız çalışırsam makaleyi tamamlayabilirim. gibi. Bununla birlikte Ya gelirse?, Ya ağzından kaçırırsa? örneklerinde görüldüğü gibi olasılık bildirme işleviyle ana cümle yükleminde de bulunabilir. -(y)sA biçimbirimi; –(X) yor, -(A/X)r, -AcAk, -DX, -mAlI, -mXş biçimbirimleriyle eş dizimli olarak kullanılabilmektedir: geliyorsa, gelirse, çalıştıysa, düştüyse, başlamışsa vb. Emir, gönüllülük ve istek kiplerinden sonra ise getirilememektedir: *geleyse, *geleyimse, *gelsinse.

Sınır öncesi bakış (preterminality) ise eylemin kritik sınırına henüz ulaşılmadığı ancak kritik sınırına epey yaklaşıldığı bir kesiti gözlemler. Bu bakış açısı, Türkçede daha çok analitik yapılarla işaretlenir. Örneğin Şarjım bitti bitecek. gibi bir cümlede ….-DX ….-AcAk yapısı ile bitme eyleminin henüz gerçekleşmediği ancak gerçekleşmeye çok yaklaştığı bir evre anlaşılır.

Fiillere eklenerek cümlenin unsurlarını etkileyen ekler, genellikle çatı ekleri diye isimlendirilir. Bir fiil kök/gövdesine kural gereği bütün çatı ekleri gelebilir. Fakat bunların fiil kök veya gövdesine eklenişinde belli bir sıra vardır. Bu sıralanış giyiniştirilmek örneğinde görüldüğü gibi basitçe şöyledir:

giy-in-iş-tir-il

kök+dönüşlülük eki + işteşlik eki + ettirgenlik eki +edilgenlik eki

Dönüşlülük eki farklı anlamsal değerlere sahiptir. Fiile eklenen dönüşlülük eki, fiilin nesnesini ortadan kaldırır ve ek, özne üzerinde doğrudan bir etki yapar. Aşağıdaki örneklerde fiilin gösterdiği hareket, öznelerin üzerinde gerçekleşmiştir.

Kadıncağız dövündü.
Adam yıkandı / giyindi / tarandı / kurulandı.

Bazen öznenin üzerindeki etki doğrudan olmayabilir.

Zeynep bir elbise dikinmiş.
Bavulu yüklendim.
Amcam madalyasını takınmalı.

Fiile eklenen işteşlik eki de işteşlik zamiri gibi farklı seviyelerde işteşlik ifadesi taşır. Bunlardan en belirgin olanı karşılıklı yapılmadır. Bu tür kullanımlarda her katılımcı birbirini karşılıklı olarak doğrudan etkiler ve bunlar, en kuvvetli işteşlik ifadesi taşıyan yapılardır.

Çocuklar dövüştüler.
Köpekler boğuştu.

Diğer taraftan bazı yapılardaki işteşlik anlamı, yukarıdaki örnekler kadar kuvvetli olmayabilir. Aşağıdaki örnekte katılımcılar, yani özneler, anlamsal olarak birbirlerini etkilemez; fiilin gösterdiği hareketi beraber, birlikte yaparlar.

Çocuklar gülüştüler.
Gençler koşuştular

İşteşliği sağlayan unsurlar her yapıda gerçekleşmeyebilir. Yani bazı yapılar -(X)ş-/-lA-şekini taşısalar bile işteş bir anlam taşımazlar:

Rüzgâr sakinleşti.
A takımı kazanmaya alıştı.