TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 10

Çocuk güldü.
Adam çocuğu güldürdü.

Bir sonraki aşama, geçişli bir fiilin ettirgen yapıya dönüştürülmesidir. Bilindiği gibi geçişli etken bir fiil, özneye ve nesneye sahiptir. Nesne, ettirgen yapıya aynen taşındığı için etken cümlenin öznesi, yukarıdaki örnekte olduğu gibi nesne pozisyonuna taşınamaz. Ettirgen yapıda nesne pozisyonu dolu olduğundan özne için bir sonraki uygun pozisyon; dolaylı nesne pozisyonudur ve etken cümlenin öznesi, aşağıdaki örneklerde görüldüğü gibi, dolaylı tümleç pozisyonuna taşınır:

Ali kitabı okudu.
Ahmet Ali’ye kitabı okuttu.
Tamirci arabayı tamir etti.
Süleyman tamirciye arabayı tamir ettirdi.

Son örneğimiz üç değerli bir fiilin ettirgen yapılmasıyla ilgilidir. Üç değerli bir fiil bir özneye, nesneye ve dolaylı nesneye sahiptir. Etken yapının nesnesi ve dolaylı tümleci ettirgen yapıya herhangi bir gramatikal ilişki değişimine uğramadan aynen taşınır. Etken cümlenin öznesi, nesne ve dolaylı nesne pozisyonu dolu olduğu için bunların dışında, uygun olan bir pozisyona taşınmalıdır. Bu uygun pozisyon da zarf pozisyonudur. Etken cümlenin öznesi, vasıtasıyla / aracılığıyla edatlarından birine eklenerek ettirgen cümlede yer alır.

Ahmet arkadaşına bir hediye aldı.
Veli Bey, arkadaşına Ahmet vasıtasıyla bir hediye aldırdı.

Örnekler dikkatlice incelendiğinde öznenin uygun pozisyona taşınması, gramatikal bir hiyerarşiyle ilişkilidir. Ettirgen yapıda özne, her durumda kendisi için uygun olan pozisyona taşınmak zorundadır. Bu uygun pozisyon da fiilin aldığı unsurlarla yakından ilgilidir. Özne, cümlede nesne yoksa nesne pozisyonuna; nesne varsa dolaylı nesne pozisyonuna, nesne ve dolaylı tümleç varsa edat nesnesi pozisyonuna taşınır.

İlk örnekte fidanları nesnesine sahip bir fiil vardır. İkinci örnekte edilgen fiilin eklenmesiyle cümlenin

öznesi ortadan kalkmış ve belirtme durum ekli nesne de özne konumuna yükselmiştir.

Birçok dil, geçişsiz fiillerin edilgen yapılmasına izin vermez. İngilizce bu dillerden biridir. İngilizcede aşağıdaki gibi nesnesi olmayan bir cümlenin edilgen biçimi yapılamaz.

The train arrived late.

Fakat bazı dillerde, Türkçe ve Japonca gibi, geçişsiz bazı fiillerin rahatlıkla edilgen biçimleri yapılabilir:

Öğrenci otobüse bindi.
Otobüse binildi.
Çocuklar bütün gün bahçede gezdiler.
Bütün gün bahçede gezildi.

Yukarıdaki cümlede nesne yer almadığı için edilgen yapının öznesi de yoktur. Bu tür yapılara öznesiz edilgen yapılar denmektedir.

a) Yazar kitaplarını sattı.
b) Yazar kitaplarını çocuklara verdi.
c) Böceklerden nefret eder.

Bu nesnelerden sadece belirtme durum ekiyle işaretlemiş olanlar, edilgen yapıda nesne olmaktan çıkıp özne pozisyonuna taşınır (aşağıdaki a örneğinde olduğu gibi). Diğer durum ekleriyle donatılmış olanlar, edilgen yapıda herhangi bir değişime uğramaz (b ve c örneğindeki gibi). Yani etken biçimdeki gramatikal ilişkileri ne ise edilgen yapıda da bunlar korunur:

a) Kitaplar satıldı.
b) Kitaplar çocuklara verildi.
c) Böceklerden nefret edilir.

Çocuklar dövüştüler.
Köpekler boğuştu.

Diğer taraftan bazı yapılardaki işteşlik anlamı, yukarıdaki örnekler kadar kuvvetli olmayabilir. Aşağıdaki örnekte katılımcılar, yani özneler, anlamsal olarak birbirlerini etkilemez; fiilin gösterdiği hareketi beraber, birlikte yaparlar.

Çocuklar gülüştüler.
Gençler koşuştular

Kadıncağız dövündü.
Adam yıkandı / giyindi / tarandı / kurulandı.

Bazen öznenin üzerindeki etki doğrudan olmayabilir:

Zeynep bir elbise dikinmiş.
Bavulu yüklendim.
Amcam madalyasını takınmalı.

Genellikle dönüşlülük ekleri, yukarıdaki örneklerde olduğu gibi, geçişli etken bir fiili geçişsiz (nesnesiz) yaparken bazı durumlarda dönüşlü fiilin nesne alabildiği kullanımlar, hem günümüzde hem de tarihî dönemlerde seyrek de olsa görülür:

Adam yorgan örtündü.
Bir şişe kolonyayı süründüm.

Ali kitabı okudu.
Ahmet Ali’ye kitabı okuttu.

Tamirci arabayı tamir etti.
Süleyman tamirciye arabayı tamir ettirdi.