TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 8

dost, tramvay, arkadaş, yanıma sözcükleri tür olarak isimdir; yiğit sözcüğü bir ismi nitelemektedir, sıfattır.

A seçeneğinde iki tane sıfat  (güzel, ilginç) bir ismi nitelemiştir. B seçeneğinde masadaki, cam sıfatları tabaklar ismini nitelemiştir. C seçeneğinde küçük sıfatı kız ismini nitelemekte, kırmızı sıfatı da el çantası belirtisiz isim tamlamasını nitelemektedir. D seçeneğinde eski sıfatı günlerin hatırı belirtili sim tamlamasını nitelemektedir. E seçeneğinde ise büyük sıfatı hem hayaller hem de idealler isimlerini nitelemiştir.

A seçeneğinde ya da, B seçeneğinde ki, C seçeneğinde çünkü, D seçeneğinde ne…ne bağlaçtır. E seçeneğinde bağlaç yoktur.

buz gibi, tilki gibi, uyur gibi, zeytin gibi benzetme anlamı taşırlar. Çığ gibi abartma anlamı taşımaktadır.

Biçim bilgisi, şu konular üzerinde yoğunlaşır:

• Söz yapımı kurallarının belirlenmesi ve araştırılması,

• Çekim kurallarının belirlenmesi ve araştırılması,

• Kelime türlerinin belirlenmesi ve bu belirlemede kullanılabilecek biçim bilgisi ölçütleri,

• Kelimelerin birleşebilme ilkeleri,

• Yeni türetilen kelimelerin anlamlarının araştırılması,

• Dilbilgisi kategorileri ve ilişkilerinin incelenmesi,

• Dil karşılaştırmalarında, kökence akraba olmayan diller arasında tipolojik benzerliklerin belirlenmesi için ölçütler elde edilmesi

Doğru cevap E'dir.

Yapı ve ses açısından anlamlı veya işlevli daha küçük birimlere ayrılamayan ögelere biçimbirim denmektedir.Bu tanıma göre bir kök veya gövdeden ibaret, tek başına kullanılabilen, anlamlı veya işlevli ögeler biçimbirim olabilecekleri gibi kök ve gövdelere eklenerek onların anlamını, niceliğini, türünü değiştiren veya metindeki diğer kelimelerle ilişkilerini gösteren ekler de birer biçimbirimdir:

Ev-imiz-de-dir

Tek bir kelimeden oluşmuş Evimizdedir örneğinde, ev kelimesine evin sahibinin 1. çoğul kişi olduğunu gösteren bir ek gelmiştir. Öznenin, 1. çoğul kişiye ait olan evin içinde olduğunu gösteren bir –de eki onu takip etmektedir. Sonra özneyle sayı ve kişi açısından da örtüşen, 3. tekil kişi bildirme eki dediğimiz -dir ile kelime bitmiş ve bir cümle hâline gelmiştir.

Doğru cevap D'dir.

Yapım eki almamış, anlamlı veya işlevli daha küçük parçalara ayrılamayan kelimelere kök denir. Kökler, Türkçe kökenli olabilir veya başka dillerden kopyalanabilir: yıldız, start, meşhur.Bir köke yapım eki getirilerek türetilen yeni kelimelere, geleneksel dilbilgisi incelemelerinde gövde denir. Bir başka ifadeyle gövdeler, yapım ekleriyle türemiş kelimelerdir: başlangıç <baş-la-n-gıç, gözlü <göz-lü, bekle- < bek-le-, açtır- < aç-tır

Bazı kökler bugün de tek başlarına kullanılabilir. Örnek olarak ver- fiilinden türemiş çok sayıda kelime vardır. Fiil kökü, türevlerin hepsinde çok açık biçimde tanınabilir durumdadır: ver-im, ver-gi, ver-iş, ver-dir. 

Doğru cevap C'dir.

İsim ve fiil kökleri, morfolojik açıdan alabildikleri çekim ekleri yardımıyla birbirlerinden kesin olarak ayrılırlar. Kelime türleri bölümünde de göreceğimiz gibi isimler ve fiiller, farklı çekim eklerini alırlar. Buna göre isimlere çoğul, iyelik, durum ve bildirme ekleri gelir: ev-ler-im-de, el-ler-i-miz-e, iyi-y-iz Fiillere ise kılınış- görünüş, zaman-kip ve kişi ekleri gelebilir: Kov-ala-n-dı-k Gel-iyor-sunuz. Ver-iniz. Boya-sın. Türetmede de isim ve fiil köklerine gelen ekler farklıdır: yol-la-, yol-cu; sat-ıl-, sat-ıcı Hem isme hem de fiile ekleniyor görünen –sAl, -mAn gibi az sayıda ek de vardır. Bunlardan sıfat türeten –sAl eki, eski dönemde, sadece kum-sal ve dağ-sal “dağlık yer” örneklerinde görülürken dilde yenileşme döneminde, Arapça ve Farsça kökenli kelimelere Türkçe karşılıklar üretilmesi sırasında, Batı dillerinin etkisiyle işlek hâle getirilmiştir. İsme ve fiile geliyor gibi görünse de gör-, işit-, uy- dışındaki fiillerle kullanılması alışılmış değildir. 

Doğru cevap A'dır.

İsviçreli dilbilimci, yapısal dilbilimin kurucusu Saussure’ün dilbilime kazandırdığı önemli bir tespite göre, kelime ile gösterdiği kavram arasında nedensel bir ilişki; başka bir ifadeyle varlıkların neden öyle adlandırıldıklarının açıklanabilir bir gerekçesi bulunmaz. Örnek olarak a.ğ.a.ç sesleri veya b.a.l.ı.k sesleri ile bu seslerin gösterdiği kavramlar arasında açıklanabilir bir bağ yoktur. Aynı kavramı başka diller, tamamen farklı kelimelerle göstermektedir.Doğadaki seslerin taklidi olan ve yansıma kelimeler (onomatopoetic words) olarak adlandırılan kelimelerde; gösteren ve gösterilen kavram arasında bir ilişki bulunduğu, ismin ses yapısında doğadaki sesin etkili olduğu ileri sürülebilir: tak, fokur fokur, cik cik, miyav Ne var ki doğadaki sesler, dünyanın her yerinde aynı olduğu hâlde, adlandırılmalarında diller arasında farklar vardır. Yansıma kelimelerde bile örtüşme tam değildir. Örnek olarak köpek havlaması Türkçede hav, İngilizce woof şeklindedir. Su her yerde benzer sesler çıkararak aktığı veya kaynadığı hâlde suyun akışı veya kaynayışının dillerdeki adlandırılışı farklı farklıdır. Ayrıca türevlerde de bir nedenlilikten söz edilebilir. Örneğin dokuz ve beş adları nedensizdir ama doksan beş nedenlidir.

Doğru cevap B'dir.

Türkçenin tipik bir yapısal özelliği olan ses uyumlarına göre kelime bünyesindeki heceler ya art ya da ön ünlülü olabilirler. Ayrıca düz ünlülerden sonra düz, yuvarlak ünlülerden sonra dar yuvarlak veya düz geniş ünlüler gelebilir. Bu yönleriyle ses uyumları, kelime sınırlarını belirlemede kullanılabilecek bir ölçüttür. Elbette Türkçede uyum dışı ekler veya birleşiği oluşturan kelimelerin farklı sıradan olabilmeleri nedeniyle doğal olarak uyum dışı kalan birleşik kelimeler de vardır. Ancak bizim örneğimizde, her sıra değişimi yeni bir kelimeyi gösterir. Yine uzun ünlüden ve ikiz ünlüden kaçınma, ilk hece dışında geniş yuvarlak ünlüler olan /o/ ve /ö/’yü bulundurmama da Türkçenin yapısal özellikleridir. Bazı çekim ekleri de ancak söz sonunda bulunabilir. Bizim örneğimizde -dır, -i ve –dim söz sonunda bulunan eklerdir. Yazı dilinde, cümlede ilk kelimenin ve özel isimlerin büyük harfle yazımı da kelime sınırlarının başlangıcına işaret eder. Metnin okunması durumunda, genellikle son hecede olduğu için, vurgu da kelime sonunu işaretleyen bir öge olarak görülebilir.

İsim olarak kullanılan birleşik kelimelerin önemli bir bölümü; belirtisiz isim tamlaması, sıfat tamlaması, eş anlamlı veya zıt anlamlı ikilemeler gibi Türkçenin söz dizimi kurallarına göre oluşur. Bunların bir kısmı şöyledir (Tekin, 2013a):

Belirtisiz isim tamlaması: ayakkabı, cumartesi, pazartesi, onbaşı, hanımeli, aslanağzı, uluslararası, yurt içi

İyelik eki düşmüş yapılar: Topkapı, şişkebap, kankırmızı, dilbilim, otoyol, bilimkurgu

Sıfat + isim: sütlaç İyelik ekli isim+sıfat: karnıyarık, yüzükoyun, başıbozuk

İsim + sıfatfiil: ağaçkakan, cankurtaran, dalgakıran, kuşkonmaz

Cümle biçiminde olanlar: mirasyedi, gecekondu, şıpsevdi

İkilemeler: elalem, alışveriş, altüst, okuryazar, siyah beyaz, az çok, er geç

-lX ekli sıfat tamlaması: delikanlı, serinkanlı, soğukkanlı, ağırbaşlı. Bu örneklerde –lX eki, son kelimeye değil öbeğe eklenmiştir.

-lX eki düşmüş sıfat tamlaması: açıkgöz, kırkayak, kılkuyruk

Zarf öbeği: peki / pek iyi, pekala, ilk önce

Bazı fiiller, sadece ünlü zarffiil ekleriyle birleşebilmektedir. Bunlar bil-, koy-, ver- ve yaz- yardımcı fiilleridir: yapabil-, alıkoy-, alıver-, düşeyaz

Doğru cevap A'dır.

Bir kelimenin vurgusunu kaydırmak suretiyle de farklı anlamlar karşılanabilir. Türkçe kelimelerde vurgu genelde son hecededir. Kelime ek aldıkça vurgu sona doğru kayar. Ancak vurgunun kelimelerin anlamını ayırdığı örnekler de vardır. Şu örneklerde, vurgunun yeri değişmek suretiyle kelimelerin anlamı ve/veya türü de değişmiştir:

arTIK “fazla”, ARtık “bundan böyle”

yalNIZ “tek başına”, YALnız “ancak”

ayDIN “entelektüel”, AYdın “Aydın ili”

kazMA “kazmaya yarayan alet”, KAZma “kaz- fiilinden emir kipinin 2. tekil kişisi”

Doğru cevap E'dir.

Bazı kelimeler, yapısal hiçbir değişiklik olmadan Türkçede farklı kelime türlerine dâhil olabilmektedir. Örnek olarak güzel ve doğru kelimeleri, yapılarında hiçbir değişiklik olmadığı hâlde aşağıdaki örneklerde farklı sözdizimsel işlevlerde kullanılmaktadır. (Uzun, 2004):

güzelim (isim), güzel kız (sıfat), Güzel konuşuyor. (zarf)

doğru söz (sıfat), doğruyu söyle (isim), eve doğru (edat), Doğru konuş. (zarf)

Doğru cevap B'dir.

Tek Biçimli Ekler

Bazı ekler tek biçimlidir, eklendikleri kelimeye göre değişmezler; başka bir ifade ile ünlü

ve ünsüz uyumlarına girmezler. Uyuma girmeyen ekler şunlardır:

Uyuma Girmeyen Ekler

-(y)ken gelir-ken, yapar-ken

-gil annem-gil, babam-gil, dayım-gil

-leyin gece-leyin, sabah-leyin, akşam-leyin

-ki evde-ki, yolda-ki

-(X)mtırak sarı-mtırak, yeşil-i-mtırak

Eski Anadolu Türkçesi döneminde ise aynı işlev için -IsAr ekinden yararlanılır:

Gel-iser “Gelecek.”

Ol-ısar “Olacak.”

Eskiden kumsal, dağsal örneklerinde görülen ve yer adı yapan -sAl eki günümüzde işlektir. 1980’li yıllarda çok şiddetli eleştirilere konu olan bu ek, daha çok isimlere gelmekle birlikte az sayıda örnekte fiillerden sonra da kullanılabilmektedir:

tarihsel, görsel

Türkçede bir kelime köküne birden fazla ek gelebilir. Ancak eklerin belli bir sırası vardır.

Eklerin kelimedeki yeri, işlevleriyle doğrudan ilişkilidir. Kelimenin anlamını değiştiren,

yeni kelime türetmeye yarayan ekler, anlamı değiştirmeyen çekim eklerinden; bir başka

ifade ile yapım ekleri, çekim eklerinden önce gelir:

yol-cu-ları-mız-dan, göz-le-n-di-ler

Annemsiz, dayımgil gibi “Yapım eki çekim ekinden önce gelir.” kuralına uymayan örnekler

de vardır.

Fiillerden olumsuz fiil türeten –mA- eki kendinden önce gelen bütün oluş ifadesini olumsuz yapar. Görünüş ve kipler, oluşun özünde bir değişiklik yapmaz; aksine olayın sınırları ve konuşanın buna karşı tavrı yönünden oluşa, farklı bakış açıları getirir.

Yapım ekleri, isim ve fiillerin kök ve gövdelerine eklenerek yeni isimler ve fiiller türetir.

A seçeneğindeki altı çizili kelimede ise çekim eki kullanılmıştır.