TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 5

D seçeneği dışındaki bütün seçeneklerde yüklem olan fiillerin yapısı kurallı birleşik fiil iken D seçeneğinde yüklem olan fiil türemiş fiildir.

-lAr eki; sayılabilir varlıkları gösteren isimlere geldiği zaman gösterilenin birden çok olduğunu, sayılamayan varlıkları gösteren isimlerden sonra geldiğinde abartma gösterir.

Emir çekiminde 1. kişiler yok sayılmaktadır. Emir kipinin geçmiş za¬manı ve birleşik çekimleri yapılamaz. Ayrıca emir kipinin sorusu yoktur. Bu nedenle bu çalışmada bu ekler ayrı ele alınmıştır. Emir kipi ekinin tekilinde herhangi bir kişi işaretleyicisi yoktur. Fiil kök veya gövdesi doğrudan emir tekil 2. kişiyi gösterir. 2.çoğul kişi eki için kullanılan -(X)nXz aynı zamanda nezaket ifadesi taşır. Kısa biçimde daha keskin bir emir ifadesi vardır. Emir çekiminde dikkat edilirse emri gösteren ayrı bir ek yoktur, ekler; kişiyi, sayıyı ve emri aynı anda gösterir.

İsim soylu bir kelime, yüklem olduğu zaman bildirme eki alır. Kişi zamirleri, iyelik eki alamaz. Varlıkların birden çok olduğu, sayı sıfatlarıyla da gösterilebilir. Çoğul eki kesin sayı anlamı taşımazken sayı sıfatları kesin sayıyı verir. Türkçenin tipik bir özelliği olarak sayı sıfatlarıyla kurulan tamlamalarda nitelenen isim çoğul eki almaz.

İsim soylu kelimelere çekim eki olarak sırasıyla çoğul, iyelik ve durum ekleri gelir. İsim soylu kelimeler değil, fiiller zaman eki alır. Addan ad yapma eki, çekim eki değildir.

3. çoğul kişi iyelik eki –lArI biçimindedir. Bu ekin kullanılışında ilgi çekici bir ikilik söz konusudur. Türkçede aynı tür iki çekim eki yan yana gelemez. Bu nedenle evleri gibi bir örnek birden çok anlam taşır:
onun arabaları “bir kişiye ait birden çok araba”
onların arabaları “1. birden fazla kişiye ait bir araba. 2. birden fazla kişiye ait birden çok araba”
Onların arabaları örneğinde, onların bir arabası mı yoksa her birinin birer arabası mı olduğu belli değildir. Burada, esasında * arabalarları biçiminde, önce evin çok olduğunu, sonra sahip olanların birden fazla olduğunu gösteren ekler gerekirdi. Ama “Aynı türden iki çekim eki yan yana gelemez.” kuralı nedeniyle bu olmamıştır.

Türkçede yalın, ilgi, belirtme, yönelme, bulunma ve ayrılma olmak üzere altı durum olduğu belirtilir. Ayrıca hem bağımsız hem de ekli biçimi olan, fiilin gösterdiği eylemin hangi araçla yapıldığını bildiren ve ismin zarf olarak kullanılmasını sağlayan –(y)lA ekiyle işaretlenen bir araç durumundan da söz etmek gerekir. Seçeneklerdeki pilavdan, bunları, sana, araştırmaya, telefonun kelimeleri durum eki almıştır. Dolayısıyla “Gittim, baktım, yoktu.” cümlesinde durum eki almış bir kelime yoktur.

İsim soylu kelimeler yüklem olarak kullanıldıklarında, kelime türüne bakılmaksızın, aynı biçimde ekfiil veya bildirme eki adı verilen fiille çekimlenir. kasabasındaymışız kelimesindeki bildirme çekiminin kalıbı: -(y)mXşXz dolaylılık, 1. çoğul

İyelik 3. kişilerden sonra durum eki geldiğinde araya zamir n’si girmektedir: ceplerinde, gözlerinde

Tekil 3. kişi iyelik ekli bazı belirsizlik zamirleri, iyelik ekinin görevi unutulmuş olduğu için, ikinci bir iyelik eki alabilir: bir+i+si. Diğer kelimelerde ise iki iyelik eki kullanılmamıştır: anne+si, ofis+i, lens+i, adres+i.

varak: tekil, evrak: kelimenin yer aldığı orijinal dilde çoğul yapıda ancak bu anlamı kaybolmuş ve Türkçe çoğul eki getirilmiş: evraklar.

Biçim bilgisi, şu konular üzerinde yoğunlaşır: söz yapımı kurallarının belirlenmesi ve araştırılması, çekim kurallarının belirlenmesi ve araştırılması, kelime türlerinin belirlenmesi ve bu belirlemede kullanılabilecek biçim bilgisi ölçütleri, kelimelerin birleşebilme ilkeleri, yeni türetilen kelimelerin anlamlarının araştırılması, dilbilgisi kategorileri ve ilişkilerinin incelenmesi, dil karşılaştırmalarında, kökence akraba olmayan diller arasında tipolojik benzerliklerin belirlenmesi için ölçütler elde edilmesi.

Ekleşme özelliği taşıyan son çekim edatları, kuvvetlendirme ve pekiştirme işlevi taşıyan bağlaçlar, birleşik çekimleri oluşturmakta kullanılan imek fiili gibi dil birlikleridir. Örnek olarak dA, idi, ile verilebilir. Ünlü ve ünsüz uyumu gibi eklere özgü ses olaylarına tabidir. Ayrı yazılabildiği gibi bazıları ekleşerek bitişik de yazılmaktadır.

DX = -dı, -di, -du, -dü; -tı, -ti, -tu, -tü
-Abil = -abil, -ebil
–sA = -sa, -se
-lXk = -lIk, -lik, -luk, -lük

başınızdadır: baş-ınız-da-dır
baş kelimesine başın sahibinin 2. çoğul kişi olduğunu gösteren “-ınız” eki gelmiştir. Başın içinde/üstünde bulunduğunu gösteren “-de” eki onu takip etmektedir. Sonra da bildirme eki olan “-dır” ile bitmiştir.

İyelik ekli isim+sıfat: yüzükoyun
Belirtisiz isim tamlaması: cumartesi
Sıfat + isim: sütlaç (sütlü aş)
İkilemeler: altüst
Cümle biçiminde olanlar: şıpsevdi

İyelik eki düşmüş yapılar: bilimkurgu
isim + sıfatfiil yapısında: kuşkonmaz
ikilemeler: okuryazar
-lX ekli sıfat tamlaması: delikanlı
zarf öbeği: ilk önce

isim + yardımcı fiil: kabul etmek, hissetmek, reddetmek, teşekkür etmek, memnun olmak, hasta olmak

iki ögesi de fiil olan birleşikler: bakıp gitmek, salıvermek, gidivermek, yapadurmak, konuşup durmak

kazMA “kazmaya yarayan alet”, KAZma “kaz- fiilinden emir kipinin 2. tekil kişisi”

Dillerde yeni kelime ihtiyacını karşılama yollarından biri, başka dillerden kelime almaktır. Kopyalama, başka dillerle olan doğrudan veya dolaylı ilişkiler sonucu ortaya çıkar: selfie