TÜRKÇE BİÇİM BİLGİSİ - Deneme Sınavı - 3

A) Duyulan geçmiş zaman

ev-ler-i-MİZ

a) yanlış

Türkçede ekler kelimenin sonuna gelir; yani ekler son ektir, başa gelen ön ek veya kelimenin içine eklenen iç ek yoktur: yaz-ılı, gör-gü-süz, ver-gi, aç-ı, getir-di-m, yol-cu-lar-dan, yol-da-ki-ler Türkçenin söz varlığında, kelimenin başına bi- ve na- ekleri almış örneklere de rastlanmaktadır: bi-çare, bi-vefa, na-çare, na-mert Kelimenin başına gelen bu ön ekler, Türkçeye başka dillerden kopyalanmış kelimelerde görülür. Farsça olan bi- ve na- ekleri başka kelimelere serbestçe getirilemez, bu eklerle yeni kelime türetilemez. Bu da sözcüğün bütün olarak kopyalanmış olduğunu gösterir.

Yapım ekleri, var olan kök ve gövdelerden yeni kelimeler türetir. Kelimelerin niceliğini, öbek veya cümle içerisinde birbirleriyle olan ilişkilerini gösteren eklere çekim ekleri denir. A seçeneğindeki -de eki, kelimenin anlamının değişmesine sebep olurken, diğer seçeneklerde yani bir kelime oluşumu yoktur.

A seçeneğindeki kelimeye bir yapım bir çekim eki gelirken, diğer seçeneklerdeki kelimeler iki yapım eki alarak oluşmuştur.

Yapım eklerinin birçoğu belli kelimelere gelebilirken çekim ekleri aynı türden her kelimeye gelir. Yapım ekleri ile çekim ekleri arasındaki önemli farklardan biri de eklenmede sınırlılıktır. Örnek olarak oldukça yaygın olan –GX ekiyle pek çok yeni kelime türetmek mümkündür. ver-gi, ol-gu, seç-ki, yaz-gı Ancak aynı eki her fiile getirmek mümkün değildir: *ye-gi *döv-gü

A seçeneğinde (sap-ık) hece düşmesi görülmezken diğer kelimelerde:

savur- savruk

süpür- süprüntü

buyur-buyruk

ayır-ayrı şeklinde hece düşmesi görülmektedir.

A seçeneğindeki -gil eki uyuma girmez. Örneğin, annemgil, babamgil.

A seçeneğinde as- fiil köküne -kı yapım eki ve -da çekim eki gelmiştir.

Diğer seçeneklerde kelimeler fiile gelen ek ile (fiilden isim) oluşurken, A seçeneğinde ek isme gelmiştir. su-la-k

Bir kelimenin, genellikle de bir fiilin cümlede diğer ögeleri kendine bağlayabilme, boşluk açabilme güçlerine istem denir. Buna Türkçede değerlilik de denir. İngilizce karşılığı valency’dir. Örnek olarak geçişsiz yan- fiilinin bir, geçişli al- fiilinin iki, ver- filinin ise üç istemi vardır: Ev yandı, Ahmet kitabı aldı, Ahmet kitabı Ayşe’ye verdi. Bunlar zorunlu olan, cümlenin eksiksiz olması için bağlamdan çıkarılması veya cümlede açıkça verilmesi gereken kelimelerdir.

İsim çekiminde sorudan da söz etmek gerekir. Türkçede soru kelimeleriyle kurulan “bilgi
sorusu”ndan, mX enklitiğiyle kurulan ve “evet/hayır” yanıtı gerektiren soru tiplerinden
söz edebiliriz:
Kaç kişiniz?
Bugün günlerden ne?
Nasıl biri?
Soru enklitiğinin yeri, bilgi alınmak istenen ögenin hemen sonudur:
Bu güzel mi?
Bu mu güzel?
Bir cümlede aynı anda birden fazla soru enklitiği kullanılmaz. Alternatifli sorular bunun istisnasını oluşturur:
Çay mı kahve mi?
Güzel mi güzel değil mi?
Bugün mü yarın mı?

Türkçede yüklemi isim soylu bir kelime olan cümlelere isim cümlesi denir.

Zamir çekimiyle ilgili olarak ayrıca şu tespitlerde bulunabiliriz. Bu ve şu işaret zamirleri, durum ekleriyle birleşirken araya zamir n’si girer:
Durum bu şu
Yalın bu şu
İlgi bunun şunun
Belirtme bunu şunu
Yönelme buna şuna
Bulunma bunda şunda
Ayrılma bundan şundan
Araç bununla şununla

Anlamsal açıdan bakıldığında, kişilerin kendilerine emir vermelerinin mantıklı olmadığından hareketle, bugün emir çekiminde 1. kişiler yok sayılmaktadır. Ayrıca emir kipini
diğer zaman ve kip eklerinden ayıran başka özellikler de vardır. Emir kipinin geçmiş zamanı ve birleşik çekimleri yapılamaz. Yine emir kipinin sorusu yoktur. Bu nedenle bu
çalışmada bu ekler ayrı ele alınmıştır.
Emir kipi ekinin tekilinde herhangi bir kişi işaretleyicisi yoktur. Fiil kök veya gövdesi
doğrudan emir tekil 2. kişiyi gösterir. 2.çoğul kişi için kullanılan -(X)nXz aynı zamanda
nezaket ifadesi taşır. Kısa biçimde daha keskin bir emir ifadesi vardır. Emir çekiminde
dikkat edilirse emri gösteren ayrı bir ek yoktur, ekler; kişiyi, sayıyı ve emri aynı anda
gösterir.
Tekil Çoğul
2. kişi Ø - (X)n,-(X)nXz

Bazı isimler, biçim bilgisi açısından tekil durumda oldukları hâlde, anlamca bir topluluğu gösterirler. Bunlara topluluk ismi de denir.
alay, bölük, grup, ordu, halk

İsim+iyelik+çoğul sıralanışıyla ilgili olarak dikkat edilmesi gereken bir nokta da bu
sıralamanın bütün akrabalık isimleri için geçerli olmaması, -lAr yerine konuşma dilinde
ve bazı ağızlarda daha alışılmış olan –gil ekinin kullanılmasıdır:
X+iyelik+çoğul
kardeşimgil *kardeşimler
yeğenimgil *yeğenimler

İyelik çekimi ile ilgili olarak başka bazı noktalara da kısaca işaret etmekte yarar vardır.
İyelik eki almış kelimeler, isim tamlamalarında tamlanan ögeyi işaretler:
evin kapısı, ev kapısı, demiryolu
Hem tamlayanın hem de tamlananın ek aldığı belirtili tamlamalarda, tamlayanla tamlanan yer değiştirse bile tamlama ilişkisinde bir değişiklik olmaz:
kapısı evin
Buna karşılık belirtisiz isim tamlamalarında veya isim ögesi ek almayan sıfat tamlamalarında, tamlayanla tamlananın yeri, tamlama ilişkisi korunarak değiştirilemez. Sıfat tamlamalarında, ögelerin yeri değiştirilirse tamlama yapısı bozulur ve bir cümle ortaya çıkar:
ev kapısı - *kapısı ev
okul yolu - *yolu okul
güzel hava – Hava güzel(dir).
sarışın kız – Kız sarışın(dır).

İlgi grubu olarak adlandırılan öbeklerde ve tamlayanı özel isim olan tamlamalarda
tamlayan ilgi eki alır ama tamlanan iyelik eki almayabilir:
Ali’nin oğlan, Ayşe’nin ev