TÜRK TİYATROSU

İngiltere ile Musul meselesi, 5 Haziran 1926’da yapılan antlaşma ile sonuçlanır. Türkiye, bugünkü Türkiye-Irak sınırını çizmiş ve Musul, Irak sınırları içerisinde kalmıştır.

Fransa ile Lozan’dan arta
kalan Osmanlı borçları meselesi, Türkiye-Suriye sınırının tespiti meselesi ise 18
Şubat 1926’da yapılan antlaşma ile çözüme ulaştırılır. Türkiye- Fransa arasındaki
anlaşmazlıklar 13 Haziran 1928’de imzalanan antlaşmalarla sonuçlanır. Haziran
1929’da yapılan antlaşma ile Fransızlar demiryolunu Türkiye’ye teslim ederler

28 Nisan 1930’da Türk Ocakları Kurultayı’nda Türk Tarih Kurumu’nun çekirdeği olan Türk Ocağı Türk Tarihi
Tetkik Heyeti kuruldu ve hemen işe başlayan heyet, “Türk Tarihinin Ana Hatları” adlı eserini hazırladı. Bu eser, “Tarih tezi” olarak anılmıştır.

Sosyal alanda yapılan başlıca inkılâplar ise şapka inkılâbı ve kılık kıyafet değişimi, tekke ve zaviyelerin kapatılması, milletlerarası takvim ve yeni rakamların
kabulü ve ölçülerde değişiklik, soyadı kanununun kabulü ve eski unvanların kaldırılması, millî bayramlar ve tatil günlerinin kabulü vb. Yine Cumhuriyetin temel
ilkeleri olan Cumhuriyetçilik, halkçılık, devletçilik, inkılâpçılık, laiklik, milliyetçilik gibi ilkelerin esasları tespit edilmiştir.

İzmir’in düşman işgalinden
kurtuluşu şenliklerine
katılmak için İzmir’de bulunan
Darülbedayi sanatçıları,
Mustafa Kemal’in huzuruna
çıkmış ve Gazi’den ilgi ve
sevgi görmüşlerdir. Bu
ziyaret, Atatürk’ün sanat
etkinliklerinden tiyatroyu
ön plânda ele almasını
ve o güne kadar sahneye
çıkmayan Müslüman Türk
kadınının sahneye çıkmasını
gerçekleştirmiştir. Afife Jale
bu yolda ilk kurban verilirken,
Bedia Muvahhit, Cumhuriyet
döneminin ilk kadın aktristi
olacaktır

Atatürk’ün etkisinde
kalınan 1923-1946 yılları,
Türk tiyatrosunun saygınlık
kazanması ve pek çok
eksikliğinin giderilmesi
açısından önemlidir.
Türk tiyatrosu ancak
Cumhuriyet’ten sonraki on
yıl içinde kuruluş haline
geçebilmiştir. Halkevleri
tiyatro şubelerinin, Devlet
Konservatuarı’nın, Dil ve
Tarih Coğrafya Fakültesi’nin
açılması(1936), Ankara
Konservatuarı Yasası(1940),
Köy Enstitüleri’nin
açılması(1940) tiyatromuz
açısından önemli olmuştur

Atatürk yeni kurduğu cumhuriyet rejiminin yerleşmesi, korunması, inkılâp ve
ilkelerin halka benimsetilmesi, Türk milletinin yüce erdemleri, ülküsü ve değerlerinin yeniden halka tanıtılmasında tiyatrodan yararlanmış ve tiyatro yazarlarına piyesler sipariş etmiştir. Meselâ Faruk Nafiz’in “Akın, Özyurt ve Kahraman”
piyesleri bu sipariş üzerine yazılmış, hatta Münir Hayri’nin 1932’de kaleme aldığı
Bayönder, Bir Ülkü Yolu ve Taş Bebek; Faruk Nafiz’in Akın, Behçet Kâmil’in
Tünübük adlı tiyatro eserlerinde Atatürk, bazı düzeltmeler yapmış, Abdülhak Hamit Tarhan’ın Hakan (1935) oyununu da okumuş bazı satırların altını çizmiştir.

1923-1946 döneminde yazılan tiyatro eserlerinin konularını şöyle sınıflandırabiliriz:
1. Savaş yıllarının olaylarını ele alan eserler
2. Eski-yeni kurumların karşılaştırılması
3. Tarih, mitoloji ve masalları konu alan eserler
4. Batılılaşma, sosyal değerlerdeki değişimler
5. Türk’ün yüce karakter özelliklerini işleyen eserler,
6. Osmanlıyı yeren ve eleştiren eserler,
7. Cumhuriyet rejiminin faziletlerini anlatan eserler,
8., Atatürk’ün fikir ve düşüncelerini işleyen eserler,
Kurtuluş Savaşı öncesi, sonrası ve savaş yıllarında görülen savaşa inananlar
ve inanmayanlar arasındaki çekişmeler, Türk tiyatrosunda da yankısını bulmuştur. Ülküme Doğru, Yaman, Tipi, Hürriyet Apartmanı, Yarım Türkler ve Tokat gibi piyeslerde bu inanmayan kişilerin hayatları, sıkışınca ülkeyi terk edişleri
söz konusu edilmiştir. Gün Doğuyor, Mavi Yıldırım adlı oyunlarda, inançsızlar
karşısında, zafere inanan bir görüş, bir inanış vardır. Bir kısım oyunlar da (Bir
Zabitin On Beş Günü, Yaşayan Ölüler), düşmanla işbirliği yaparak milleti soyan
harp zenginlerini, paranın gücünü, ahlâk krizlerini ele almıştır.

Hüseyin Rahmi Gürpınar (1864- 1944)
Oyunlarından çok tiyatro üzerine yaptığı eleştirilerden dolayı onu eleştirmen olarak değerlendirebiliriz. Yazarın sahneye konan tek tiyatro eseri Kadın
Erkekleşince’dir.(1933) 13 Aralık 1932 de Darülbedayi tiyatrosunda oynanmıştır.
Bizdeki tiyatro binalarını ve sahneye konan eserleri yetersiz bulmuş, bu konudaki düşüncelerini bazı romanlarıyla Hazan Bülbülü adlı oyununun önsözünde ve
gazetelerde yazdığı makalelerde açıklamıştır. Yazar tiyatro binalarımızı, oynanan
oyunları beğenmediği gibi uyarlamaları da bizim toplum yapımıza uymadığı için
başarısız bulur. Tiyatro yazarımızın henüz olmadığını, birkaç öykü, makale yazan
kişilerin tiyatro yazmaya heveslendiklerini söyler. Eserlerde kişilerin yazar gibi
değil, rol yaptığı kişi gibi konuşmasının gerektiğine işaret eder. Tiyatro eserinin
toplumun problemlerine değinmesini ister. Kadının çalışmaya başlamasının ev
yaşantısında ortaya çıkardığı sorunları ele alan Kadın Erkekleşince, genç kızların, aileleri tarafından zengin olmak amacı ile kendilerinden çok yaşlı kimselerle
evlendirilmelerinin kötü sonuçlarından birini işleyen Hazan Bülbülü(1916), romantik bir şairin, komşu evin penceresinde gördüğü genç kıza âşık oluşunu ele
alan İstiğrak-ı Seher, 1894 yılında İstanbul’da olan büyük depremden esinlenerek
yazdığı basit bir aşk ve ihanet konusunu ele alan Zelzele, evli bir erkeğin yabancı
bir kadınla kurduğu ilişkinin getirdiği, sonu ayrılmaya varan huzursuzluk ve bu
ayrılık yüzünden kadının çocukları ile beraber çektiği geçim sıkıntısı, erkeği bu davranışından ötürü bekleyen kötü sondan bahseden İki Damla Yaş, başlıca eserleridir. Elimizde bulunan bu oyunlardan başka “Tokuşan Kafalar ve Mesuduz”
adlı iki denemesinin daha olduğu söyleniyorsa da, yayınlanmadığı gibi sahneye
de konmayan bu oyunların yalnızca adları bilinmektedir.

1923-1946 yıllarında başta Reşat Nuri, Hüseyin Rahmi olmak üzere pek çok
sanatçının tiyatro üzerine yazıları, eleştirileri yayınlanmıştır. Tiyatro denemeleri
yanında tiyatro eleştirisi de yapan Gürpınar, Hazan Bülbülü’nün önsözünde ve
gazetelerde yazdığı makalelerde görüşlerini açıklamıştır. Ona göre bizdeki tiyatro
binaları ve sahneye konan eserler yetersizdir. Yabancı eserlerden yalnızca adlar
Türkçeleştirilerek yapılan uyarlamaları da toplumumuzun yapısına uymayışları
yönünden başarılı bulmaz. “Tiyatro Müellifleri” adlı makalesinde, bizde o gün
için tiyatro yazarı olmadığına, birkaç makale ya da hikâye yazanların yazdıkları tiyatro eserlerinin başarısızlığına değinerek tiyatro eserinin nasıl olması gerektiğini
de açıklar. Kahramanlar, mesleğine, kültür seviyesine göre konuşturulmalı, yazara
göre değil, der. Orada rolü olmayan bir belâgat hocasının işi olmadığını, birçok güzel sözleri bir araya toplamakla tiyatro yazılmış olmayacağını vurgular. Oyunlarda cümleler kısa, sevimli, sade, tabiî olmakla beraber konusu merak uyandırmalı, uzun sözlerden kaçınmalı, görüşündedir.

Tiyatro, bütün dünyada toplumların önemli rejim değişikliğinde kendisinden yardım beklenilen önemli bir sanat olayıdır. Çünkü onun sayesinde halkla kolayca iletişim kurulur, istenilen doğrultuda bir kamuoyu oluşturulur. Atatürk de Cumhuriyet rejiminin yerleşmesi, ilke ve inkılâpların yurdun en ücra köşelerine kadar ulaştırılmasında tiyatro sanatından istifade etmiştir. Bu yüzden de daha Cumhuriyet’in ilk yıllarında bu alanda çalışmalar başlatmıştır. 1926’da Bursa’da tiyatro sanatçısı Raşit Rıza ve Muvahhit Beyleri kabul ederek, onları çok takdir ettiğini, beğendiğini, hizmetlerinin devrim açısından önemli olduğunu bu nedenle de Anadolu’yu baştanbaşa dolaşmalarını istemiştir.                                         

Atatürk yüzyıllardır birbirinden ayrı kalan aydın-halk bütünleşmesinin tiyatro sanatçıları ile sağlanabileceğine inanıyordu. Tiyatronun bir kamu hizmeti olduğu ve kamu eliyle korunması, desteklenmesi görüşündeydi. Tiyatronun halka ve halkın yararına yönelik olmasını, bunun için kamu kesiminin destekleyeceği bir ulusal tiyatro fikrinin doğmasını, devrimlerin ve devletin temel ilkeleri doğrultusunda bir tiyatro anlayışının yerleşmesini ve tiyatro sanatçısına saygı duyulmasını ve onun yetişmesinde kamunun yardımını bekliyordu.

Darülbedayi 1927’de Tepebaşı Tiyatrosu’nda temsillerini sürdürmekteydi. İstanbul Şehremini Muhittin Bey, İstanbul Belediyesi’ne bağlı bir kurum olarak Darülbedayi’i para yardımı ve bazı düzenlemeler ile destekleyerek faaliyete geçirdi. 1927’de, Darülbedayii’nin başına sinema ve tiyatro adamımız Muhsin Ertuğrul getirildi. Avrupa’ya giderek değişik alanlarda kendini yetiştiren Muhsin Ertuğrul, yerli yazarları yüreklendirmiş, kadın ve erkek oyuncuların yetişmesini sağlamış, çağdaş oyunları çevirterek Batı ile aynı yıllarda aynı oyunların bizde de oynanmasını sağlamıştır. Sahneleme, oyunculuk ve dekor kullanımında güncel anlayışı yerleştirmeye çalışırken tiyatromuzu yurdun her köşesine yayma teşebbüslerine de girişerek bugünkü Türk tiyatrosunun temellerini atmıştır.

Ulusal bilinci pekiştirmek, toplumun çağdaşlaşmasına hizmet etmek gibi amaçlarla kurulan ve 1932-1952 yılları arasında hizmet veren Halkevleri’nin önemli kollarından olan temsil kolları, şehir ve kasabaların tiyatro ihtiyacını gidermeye çalışmak, gençleri güzel ve serbest konuşmaya alıştırmak, gençlerin fikir, sanat ve dil terbiyelerine yardım etmek, tiyatro artisti olabilecek kabiliyetlerin kendilerini göstermelerine imkân vermek, iyi hatip yetiştirmek üzere plânlanmıştır. Halkevleri tiyatro şubeleri ile amatör gençlik kuruluşları; 1940’da açılan Köy Enstitüleri, tiyatromuzun bütün Anadolu’ya yayılıp sevilmesinde önemli görev üstlenmiş, memlekette tiyatro zevkini yaymaya çalışmışlardır.

Tiyatro eserlerimizin ilk örnekleri Tanzimat ile verilmiş olup bu eserlerde amaç, toplumu eğitmek ve öğretmek olduğundan estetik kaygı güdülmemiştir. Meşrutiyet döneminde de tiyatro eserleri nicelik bakımından çok fazla olmakla beraber nitelik açısından başarılı sayılmaz. Bu eserlerden bir kısmı okunmak için yazılırken bir kısmı da çalakalem yazılıp sahnelendiğinden işlenmemiş ve çoğu basılmamış; basılanların da büyük bir kısmı takma adla yazıldığından gerçek yazarları tespit edilememiş, ya da tiyatroya hevesli kişiler tarafından yazıldığından bunlar tanınmamıştır.

Eski-yeni kurumların karşılaştırılarak yeni kurumları yüceltme arzusundan
doğan bu eserlerin bazıları şunlardır:
Musahipzâde Celâl- Pazartesi Perşembe, Bir Kavuk Devrildi, Reşat Nuri Hülleci, Ertuğrul Şevket Şeriatçası                                                             

1923-1946 döneminde yazılan tiyatro eserlerinin konularını şöyle sınıflandırabiliriz:
1. Savaş yıllarının olaylarını ele alan eserler,
2. Eski-yeni kurumların karşılaştırılması,
3. Tarih, mitoloji ve masalları konu alan eserler,
4. Batılılaşma, sosyal değerlerdeki değişimler,
5. Türk’ün yüce karakter özelliklerini işleyen eserler,
6. Osmanlıyı yeren ve eleştiren eserler,
7. Cumhuriyet rejiminin faziletlerini anlatan eserler,
8. Atatürk’ün fikir ve düşüncelerini işleyen eserler,

Cumhuriyet’in bu ilk yıllarında Batılılaşma, sosyal değerlerdeki değişimler de tiyatro eserlerine konu edilmiştir. Batı uygarlığı, çağdaş uygarlığı yakalamayı arzu eden yönetimlerin temel amacı olmuştur. Onunla eski devirlerin her türlü kalıntısı yok edilecek ve yeni bir sisteme geçilecektir. Toplumumuzda arzu edilen değişiklikler için Batı kültürüne yaklaşmak zorunlu görülmüştür. Musahipzade, Yakup Kadri, Reşat Nuri, Cevdet Kudret gibi yazarlarımızın eserlerinde bu konuların detaylı biçimde ele alındığı görülmektedir. Geleneksel değerlerimiz bu yazarlarımızın eserlerinde toplumsal gelişmenin önünde engel gibi gösterilerek eleştirilmiş, Batılı değerlerin yeni bir toplum ve kültür yaratmadaki önemi vurgulanmış, onların yanlış anlaşılması sonucu görülen ahlâkî yozlaşma da yerilmiştir. 1940’lı yıllara gelindiğinde de ülkemizdeki toplumsal, siyasî değişimler ışığında Batılılaşma sorunu üzerinde uzun uzun durulmuştur. Bu konular üzerinde daha sonraki dönemlerde de durulacağı görülecektir. Bu eserlerin bir kısmı, Batılılaşmanın aile üzerindeki etkisini ele alırken bir kısmı ahlâkî açıdan sorunlara eğilmiş, bir kısmı Batılılaşmanın aydınlar üzerindeki etkisini ele almıştır. Cevat Fehmi, Batılılaşmayı geleneksel değerlerimiz ve yaşam biçimimiz bakımından tehdit edici görmüştür.

Hüseyin Rahmi Gürpınar; Oyunlarından çok tiyatro üzerine yaptığı eleştirilerden dolayı onu eleştirmen olarak değerlendirebiliriz. Yazarın sahneye konan tek tiyatro eseri Kadın Erkekleşince’dir.(1933) 13 Aralık 1932 de Darülbedayi tiyatrosunda oynanmıştır. Bizdeki tiyatro binalarını ve sahneye konan eserleri yetersiz bulmuş, bu konudaki düşüncelerini bazı romanlarıyla Hazan Bülbülü adlı oyununun önsözünde ve gazetelerde yazdığı makalelerde açıklamıştır. Yazar tiyatro binalarımızı, oynanan oyunları beğenmediği gibi uyarlamaları da bizim toplum yapımıza uymadığı için başarısız bulur. Tiyatro yazarımızın henüz olmadığını, birkaç öykü, makale yazan kişilerin tiyatro yazmaya heveslendiklerini söyler. Eserlerde kişilerin yazar gibi değil, rol yaptığı kişi gibi konuşmasının gerektiğine işaret eder. Tiyatro eserinin toplumun problemlerine değinmesini ister.

Musahipzade Celâl; Meşrutiyet Dönemi’nin önemli oyun yazarlarından olup Cumhuriyet Devrinde oyun yazarlığını başarıyla sürdürmüştür. Şinasi’nin tiyatroda tuttuğu yolu devam ettiren sanatçılarımızdandır. Osmanlı’nın yaşamı, kurumları, bazı inanç ve geleneklerini gülünçleştirerek anlattığı komedileri bazı eleştirmenlerce olumsuz eleştirilere neden olmuş, devrin hatırı için geçmişe küfrettiği öne sürülmüştür. Musahipzade Celâl, 1912’de yazdığı Köprülüler oyununun çok beğenilmesi üzerine genelde oyunlarının konularını tarihten alır. Eserlerinin kostüm ve dekoruna çok önem vermiştir. Hemen hemen bütün oyunları Darülbedayi’de ve İstanbul Şehir Tiyatrolarında oynandı. Bazıları filme alındı. Bazıları da1936’da iki ciltte toplanarak yayınlanmıştır.

İsmail Hakkı Baltacıoğlu; Hayatında özellikle tiyatroya ve tiyatro yazmaya yer ayırmış bir kişidir. Baltacıoğlu hem eğitim, hem de okullarda tiyatro eğitimi konusunda son derece özgün, orijinal ve hâlâ önemini koruyan, zamanı içinde çok yeni ve çok öncü sayılabilecek görüşler üretmiştir. Oyunlarında fanteziye yer verir. Ona göre tiyatro toplum ruhunu içinde taşır, yaşamakta olan değerleri dile getirir. Oyunlarında konuşmalar çok canlı ve oyunları güldürüye yakındır. Soyutlamalara yer verdiği oyunlarında oyun kişileri gerçekçi ve tek yönlüdür.

Necip Fazıl Kısakürek; Konularına mistik açıdan yaklaşan yazar, görünenin ardındaki görünmeyen gerçeklere yaklaşmak ister. İrsiyet ve çevrenin insan üzerindeki etkisini her eserinde gösterir. Serimsiz oyunları bir aksiyonla başlar. Olacakları önceden sezdiren yazarın eserlerinde olacakların şekli sırdır. Yazar oyunlarında insanların ruhsal bunalımlarının nedenleri üzerinde durur. Bu insanlar topluma yabancı, uyumsuz kişilerdir. 

Tiyatro eserleri, dönemin tiyatrolarında aylarca kapalı gişe sahnelenmiştir. Bir Adam Yaratmak, Türk tiyatrosunun en güçlü oyunlarından kabul edilmektedir.