TÜRK TİYATROSU

Meşrutiyet Tiyatrosu Dönemi başlangıcı, Meşrutiyet’in ilan tarihi olan 23 Temmuz 1908’dir. Doğru yanıt C’dir.

Meşrutiyet döneminin en önemli olaylarından biri, tiyatro tarihimizde ilk kez bir tiyatro okulunun kurulmasıdır. Birinci Dünya Savaşı’nın arifesinde, 1914 yılında, İstanbul Belediye Başkanı Cemil [Topuzlu] Paşa bir tiyatro okulu kurulması için kolları sıvamış ve Ali Ekrem Bey’in önerisiyle Dâr-ül Bedayi [Güzellikler Evi] adı verilen bu okula, o sırada dünya çapında üne kavuşmuş olan Fransız tiyatro adamı André Antoine’ı davet etmiştir. Doğru yanıt B'dir.

Darülbedayi Tiyatro Bölümü’nün yedi temel dersi vardı: Bunlar, 1- Kıraat, telâffuz, tecvit (okuma, söyleyiş, tonlama); 2- İnşat, takrir, aruz (ezber okuma, anlatım, uyaklı konuşma); 3- Tarih, edebiyat ve edebiyat tarihi; 4- Hâile (tragedya); 5- Dram; 6-Mudhike (komedya); 7- Raks (dans), adab-ı muâşeret (görgü), eskrim, iş’mizaz (mimik) idi. Doğru yanıt A’dır.

Darülbedayi’nin ilk oynadığı yerli oyun Halit Fahri’nin manzum olarak yazdığı Baykuş’u oldu (2 Mart 1917). Oyunu Muhsin Ertuğrul sahneledi ve Yaşlı Köylü’yü oynadı. Doğru yanıt E’dir.

Meşrutiyet döneminde sahneye ilk çıkan Müslüman kız Afife (Jale) olmuştur. Afife, ilk kez Hüseyin Suat’ın Yamalar oyununda, Kadıköy’deki Apollon Tiyatrosu’nda (bugün yerinde Reks Sineması bulunmaktadır) sahneye çıktı. Doğru yanıt D’dir.

XX. yüzyıl sanatı çeşitli yönelişlerin çatışması ve uzlaşması ile ortaya çıktı. Bu yüzyılı kasıp kavuran ve çok şeyin değişimini getiren iki büyük dünya savaşı da bu yönelişlerde büyük birer etken oldu. Yüzyıllar boyunca gelişen tiyatro ise iki temel eğilimini sürdürdü: Gerçekçilik ve Karşıt Gerçekçilik. İlki, doğalcılığa, yeni (eleştirel) gerçekçiliğe ve toplumcu gerçekçiliğe doğru bilimsel bir gelişim gösterdi. Simgeciliği, dışavurumculuğu, gerçeküstücülüğü, gelecekçiliği, konstrüktivizmi ve benzerlerini kapsayan ikinci eğilim ise bireyci yönelişlerin yatağı oldu. Yirminci yüzyıl tiyatrosunda, zaman zaman bu iki eğilimin birbirini kapsadığı da olmuştur. Üçüncü bir eğilim değildi bu; yalnızca modern tiyatro gelişimindeki iki temel eğilimin yer yer birbirinin içine girmesiydi. İkinci Dünya Savaşı ile birlikte bir senteze doğru geliştiği izlendi. Doğru yanıt D’dir.

Hüseyin Suat’ın ilk oyunu olan Şehbâl yahut İstibdatın Son Perdesi (1908) Abdülhamit’in ünlü hafiyesi Fehim Paşa’nın kötülüklerini ele almaktaydı. Doğru yanıt E’dir.

Meşrutiyet döneminde tiyatroda populizmi temsil eden yazar Tunalı Hilmi’ydi. Bu yazar, Memiş Çavuş adını verdiği kahramanı ile çeşitli oyunlar yazmıştır: Dertli Memiş Çavuş (1910), Istanbul Şenliklerini Görmeye Gelmiş Bir Köylü, Memiş Çavuş (1921), Büyük Millet Meclise Âzaları Memiş Çavuş Sayvanında (1923) gibi daha birkaç oyunuyla Tunalı Hilmi köylünün yurt yönetimine katılmasını savunurken nazma başvurmuştur. Gerek teknik gerekse içerik yönünden bu oyunlar sahne üzerinde oynanmaya uygun değildir.

Savaştaki morali arttırmak için yazılan birçok yapıt arasında Abdülhâk Hâmit’in, çoğu bölümleri nesir olan, Yâdigâr-ı Harb’ı (1919) sahne üzerinde oynanabilmesi olanaksız bir yapıttır.

Öte yanda, Hüseyin Rahmi [Gürpınar] (1864-1943) tiyatro oyunlarını daha çok Cumhuriyet Dönemi’nde yazmıştır. Ancak onun “okunmak için yazıldığı” belirtilen oyunu Hazan Bülbülü (1916) uzun tiradları ve sahne tekniğine aykırı biçimi ile oynanmaya elverişli değildir.

Otuzaltı yaşında ölen öykücü Ömer Seyfettin (1884-1920), oyun yazmakla pek ilgilenmemiştir. Onun bir bölümlük Şaka (1908) adlı oyunu Donanma Cemiyeti Topluluğu tarafından temsil edilmiştir. Bu dönemde yazarın bir de İhtiyar Olsam da (1918) adlı bir oyun denemesi vardır. Bu oyun, Darülbedayi’ye verilmiş, ama oynanmamıştır. Yazarın bu oyunu, ölümünden sonra, 1928/29 tiyatro döneminde, Mahçupluk İmtihanı adıyla Darülbedayi’de sahnelenmiştir.

Doğru yanıt C’dir.

Halide Edip [Adıvar] (1884-1964) bu dönemde Kenan Çobanları (1916) adlı müzikli bir oyun yazmış, müziği Vedi Sabra bestelemiştir. Doğru yanıt B’dir.

Dönemin ilginç yazarlarından Şehabettin Süleyman ise, bir yazısında, tiyatronun bizde neden gelişmediğini şu satırlarla açıklar: “(...) Bu bizde hayat-ı içtimaiyenin [toplumsal yaşamın) mefkudiyyetinden [yokluğundan] ileri geliyor. Osmanlı diyarında müşterek tahassüsat [duygulanmalar] ile müşterek ezvâk [tavır] ile, müşterek bir kalb ile aynı şey karşısında aynı zaman dahilinde çırpınma hassası pek azdır. (...) Bizde hayat-ı içtimaiyye yoktur, çünkü bizde hayat-ı aile [aile yaşamı] mefkuddur [yoktur]; çünkü bizde hayat-ı aile metin esaslar üzerine merbut [bağlı] değildir, çünkü bizde hiss-i infisâd [fesatlık duygusu] her şeye galibtir. Bir yerde toplanıp aynı nazariyat ve hissiyet ile mütehassıs olmak zevki bize verilmemiştir. Hayat-ı temâşâiyyeyi ise yaşatan zevk-i içtimaiyedir. Herhangi bir millet ki müşteret evzâk ve heyecanla düşkündür, onda bu sâike-i sanat [sanata sevkeden durum] ilerlemiş, büyük harikalar izhâr etmiştir.” (“Bizde Temâşâ,” Büyük Duygu dergisi, sayı: 15, 7 Ağustos 1329 [1913].) Doğru yanıt D’dir.

Kendi oyunu olan Alemdar’da
(1914) sahneye çıkan Ahmet Nuri, Bu dönemde, Sivrisinekler (1921), Aşk-ı Atik,
Cereme, Dengi Dengine, Tevdîd-i Nikâh, Fırsat Yoksulu, Gücü Gücü Yetene, Kadın Tertibi, Açık Bono, Banka Müdürü, Büyük Yemin, Çürük Merdiven, Eski
Âdetler, Gerdaniye Buselik, Harika, İki Ateş Arasında, Madde-i Asliye, Münafıklık, Ahlâktan Bir Yaprak, İki Bebek, İzdivaç Projesi, Kuduz, Münevver’in Hasbihâli, Türâbizâdeler, Üç Misli, Yeni Dünya ve Gerda gibi çok sayıda oyun
yazmıştır. Ahmet Nuri’nin başarılı uyarlamaları da vardır. Daha çok kalın çizgili
güldürüye, bazen de töre komedyasına yakın biçimlere yönelen yazar, Musâhipzâde
Celâl ile birlikte bu dönemin en başta gelen oyun yazarlarından biridir

En önemli oyunlarını Cumhuriyet döneminde yazan ve bu dönemde Türk Kızı
(1910) ile tiyatro yazarlğına başlayan Musâhipzâde Celâl, Köprülüler’de (1912)
tarihsel olaylara sıkı sıkıya bağlanmış, onun için de bu ciddi yönelimli oyununda
pek başarılı olamamıştır.

Yusuf Ziya [Ortaç] (1896 -1967), düşmüş bir kadın uğruna feda edilen yiğit
bir erkeği şiirli bir atmosfer içinde işleyen oldukça statik bir manzum oyun olan
Binnaz (1918) ile tiyatro yaşamına girmiştir. Kördüğüm (1919) ile toplumun hor
gördüğü düşmüş bir kadının aşkla ve erdemli yanlarının ortaya çıkartılmasıyla
yüceltilmesini dile getirir. Ondokuz oyun yazmış olan Yusuf Ziya’nın Name’si ya
da sonraki adıyla Eski Mektup’u görücü yoluyla evlenmenin gülünçlüğünü vurgulayan bir oyundur.

Girit’in elden çıkışı, Trablus savaşı, Balkanlardaki başkaldırılar, I. Dünya ve
Bağımsızlık savaşları çok sayıda tarihsel oyunun yazılmasına neden oldu. İbnürrefik Ahmet Nuri’nin Ferda’sı (1914), Manastırlı Hasib’in Rumeli’si (1915), Necmettin Sâhir’in Kafkas Yolu (1915), Hüseyin Kâzım’ın Büyük İmân’ı (1916) gibi
daha birçok oyun, Türklerin I. Dünya Savaşı’ndaki kahramanlıklarını dile getirir.
Savaştaki morali arttırmak için yazılan birçok yapıt arasında Abdülhâk Hâmit’in,
çoğu bölümleri nesir olan, Yâdigâr-ı Harb’ı (1919) sahne üzerinde oynanabilmesi
olanaksız bir yapıttır.

II. Abdülhamit de oyunların konularında sık sık yer almıştır. Doktor Kâmil
imzasıyla yazan biri, Canlı Cenaze yahut Yıldız’ın Telâşları (1909) adlı oyununda
Abdühamit’e karşı birleşenleri ve padişahı gösterir.

Bu etki sanki bir tekel biçimini almıştı. O dönem Fransız tiyatrosu ise özellikle
tezli oyunlar ve fikirler tiyatrosuna yönelmişti. Yazarlar bu oyunları Istanbul’a gelen Fransız topluluklarından tanıyorlar ya da dil bilenler bunları daha çok Türkiye
toplumuna uyarlıyarak çeviriyorlardı. Bu yazarlar arasında en çok Henri Kistemaekers, Victor Fabre, Paul Hervieux, Henri Laveden oynanıyordu. Bu yazarların,
toplumun o dönemdeki duygularına uygun olan oyunları seçiliyordu. Örneğin,
Burhanettin Bey Topluluğu 1921’de H. Lavedan’ın yurtseverlik konusundaki Servir adlı oyununu Vazife-i Vataniye adıyla temsil etmiştir.

Önce Balkan Savaşı, sonra I. Dünya Savaşı’nın keşmekeşi içinde, Türk yazarlarının çoğu Avrupa tiyatrosunda olanbitenden habersizdiler. Ama yabancı dil bilen
küçük bir kesim, Avrupa tiyatrosunu izliyor ve oyunlarında bu eğilimleri taklit
ediyorlardı. On dokuzuncu yüzyılın sonunda ve yirminci yüzyılın başlarında bazı
Avrupalı doğalcı (naturalist) yazarların simgeciliğe, tepkiciliğe ve dinciliğe kaçtığı
izlenir. Toplumculuğa yönelme çabası içine girenlerden biri Emile Zola’ydı (1840-
1903). Öte yanda, doğalcıların en büyük savunucularından biri olan Hippolyte
Taine (1828-1893), Paris’teki ‘Komün Hareketi’ (1870) karşısında dehşete kapılarak Hıristiyan sanatının koruyucu meleği olmuştu. Norveçli Ibsen ile Alman
Hauptmann simgeciliğe doğru yol aldılar. Paul Bourget (1852-1935), duygusallık içinde dinin loşluğuna sığınmayı seçti. İsveçli Strindberg, kişisel saplantılar ve
dünyasının karabasanları içinde buldu acısının çaresini. Doğalcı yazarların çeşitli
kaçış yolları denemelerinin çeşitli toplumsal nedenleri vardı. Bu nedenlerden biri
doğalcı yöntemin özelliğinde bulunuyordu. Ayrıca, 1789’daki Fransız Devrimi ardından gelen 1830, 1848 ayaklanmaları ve 1870’teki Komün Hareketi, sanatçıları
bambaşka bir dünyanın eşiğinde şaşkına çevirmişti. Bazı yazarlar bu değişen dünyaya karşı büyük bir korku ve irkilti içindeydiler; kimi de değişen dünya ile kendi
arasında bir uyum sağlama yoluna gitmişti.

Meşrutiyet Tiyatrosu Dönemi başlangıcı, Meşrutiyet’in ilan tarihi olan 23 Temmuz 1908’dir. ‘Hürriyet İlânı’ adı verilen bu tarihte, yurt içinde ve dışındaki hürriyet savaşının sonucu alınmış, 1876 Anayasa’sı yeniden yürürlüğe girmiş, Abdülhamit ve istibdat yönetimi sona ermiş, yeni padişah Mehmet Reşat’ın emriyle
meclis açılmış, genel seçimlere gidileceği kabul edilmiştir. İstibdat yönetiminin
yerine yeni ve daha özgür bir yönetimin gelmesi demek olan bu dönemin başlangıcını, aynı zamanda Meşrutiyet Tiyatrosu’nun başlangıcı olarak da kabul edebiliriz. Başlangıç tarihi kesin olmakla birlikte, Meşrutiyet Dönemi Tiyatrosu’nun son
bulduğu tarih üzerinde görüş ayrılıkları vardır. Mondros Mütarekesi’nin imzalanması (30 Ekim 1918), İttihat ve Terakki Partisi’nin son kongresi (5 Kasım 1918),
İzmir’in işgali (15 Mayıs 1919), Istanbul’un işgali (16 Mart 1920). En makul tarih,
Ankara’da Büyük Millet Meclisi’nin kurulduğu 23 Nisan 1920 tarihi gibi görünse
de, Cumhuriyetin ilânı olan 29 Ekim 1923, Meşrutiyet Dönemi Tiyatrosu’nun son
bulduğu ve Cumhuriyet Dönemi Tiyatrosu’nun başladığı tarihtir.

Darülbedayi Tiyatro Bölümü’nün yedi temel dersi vardı: Bunlar, 1- Kıraat,
telâffuz, tecvit (okuma, söyleyiş, tonlama); 2- İnşat, takrir, aruz (ezber okuma, anlatım, uyaklı konuşma); 3- Tarih, edebiyat ve edebiyat tarihi; 4- Hâile (tragedya);
5- Dram; 6-Mudhike (komedya); 7- Raks (dans), adab-ı muâşeret (görgü), eskrim, iş’mizaz (mimik) idi. Darülbedayi’nin yönetim işlerinin başında, Abdullah
Cevdet, Mehmet Rauf, Tahsin Nahit, Emin Bülent ve Ahmet Hâşim bulunuyordu.
Mâli işlerle Kemal ve Asım Beyler uğraşacaklardı.

Yönetmenlik hazırlandıktan sonra, sahne çalışmaları başladı. İlk gösteri 13 Ocak
1915 gecesi düzenlendi. Bu gösteride Victor Hugo’nun Ruy Blas adlı oyunundan
bir parça, Ahmet Fehim denetiminde Emin Beliğ tarafından gülünç bir monolog,
Mınakyan denetiminde Altı Aydan Beri adlı kısa bir komedya oynandı. Bundan
sonra yine Mınakyan denetiminde çeşitli parçalar hazırlandı. Darülbedayi’nin ilk
profesyonel temsili, 20 Ocak 1916 gecesi Hüseyin Suat’ın Emile Fabre’dan uyarladığı Çürük Temel (La Maison d’Argile) adlı oyunu halka açıldı