TÜRK TİYATROSU

İlk Türkçe oyun olarak benimsenen İbrahim Şinasi Efendi’nin Şair Evlenmesi komedyası, yazarına, Dolmabahçe Sarayı’nda oynanmak üzere ısmarlanmıştır.

Sultan Abdülmecit, 1846 yılının başında, Dolmabahçe Sarayı’ndaki orkestra üyelerinden bazı gençlerin müzikli tiyatro oyunları da oynamak üzere görevlendirilmesini Donizetti’den istedi. Donizetti, aynı yılın Ocak ayında İtalya’nın Bergamo kasabasındaki dostu Dolgi’ye bir mektup yazdı ve padişahın isteğinden önemle sözetti. Bu mektupta acemi oyuncuların oynayabilecekleri kolay ve basit metinler ve partisyonlar istedi. Bu girişim sonucu, çok genç yaşta ölen İtalyan besteci Vincenzo Bellini’nin (1801-1835) La Somnambula(Uyurgezer Kız, 1831) adlı operasının yalnızca bir bölümü sarayda oynandı. Bu amatör gençlerin temsilleri kapalı bir seyirci topluluğuna verildiğinden ve bu gençler tiyatro etkinliğini asıl görevlerine ek olarak yaptıklarından tiyatro tarihimiz içinde ilk Türk tiyatro sanatçıları olma niteliğinden uzaktılar.

Abdülmecit, halkın gittiği tiyatrolara da giden tarihimizdeki ilk padişahtır. Tiyatroyu seven bu hükümdar, ilk saray tiyatrosunun yapımını 1858 yılında başlattı; ve bu tiyatro bir yıl sonra, 1859’da, ilk Türk tiyatro yapıtı sayılan İbrahim Şinasi’nin (1826-1871) Şair Evlenmesi’nin oynandığı yıl açıldı. Bu küçük saray tiyatrosunun 300 kişilik bir seyirci salonu, üç kat üzerinde yükselen otuz locası vardı. Bu tiyatro Avrupa’dan çağrılan bir topluluğun opera gösterisiyle açıldı. Ne yazık ki, bu ilk saray tiyatrosu Sultan Abdülâziz’in (1830-1876) saltanatı sırasında 1863’te yandı

1859’da, Türk tiyatro tarihi açısından başka önemli bir olay, ilk kez yabancı bir oyunun Sırabyon Hekimyan tarafından “İtalyan dilinden tatlılıklar saçan Osmanlı diline” çevrilerek 1858’de Beyoğlu’ndaki Naum Tiyatrosunda oynanmasıdır. Riyakâr ve Müseyyip (Yalancı ve İhmalci) adıyla dilimize uyarlanan bu oyun kapalı bir tiyatroda Türkçe oynanan batılı anlamda ilk temsildir. Oyuncularının tümü de Osmanlıca konuşan Ermeni vatandaşlardır. Müslüman oyuncular bunu izleyen yıllarda ikişer üçer sahneye çıkmışlardır. Ancak bu yüzyılda, genel olarak tiyatro ve tiyatro yazını üzerine epeyce yazı yazılmış olmasına karşın, oyunculuk sanatı üzerinde hiç durulmamış, bu alanda hiçbir deneme yapılmamış; usta çırak ilişkisiyle öğrenilen oyunculuk batı tiyatrosunu taklit etmekle yetinmiştir.

Abdülhak Hâmit, Türkiye’deki Romantik yazın akımının en önemli temsilcilerinden biriydi. Manzumla yazdığı tragedyalarında özellikle Fransız yazarlarının etkisi altındaydı. Onun ilk tragedyası olan Nesteren (1877) Corneille’in Le Cid adlı tragedyasına benziyordu. Ancak bu iki tragedyanın bitişleri değişikti. Le Cid’de Rodrigue ile Chiméne birbirlerine az çok yaklaşırlarken, Nesteren kendini zehirliyor, Hüsrev ise onun ardından kendini hançerliyordu. Bu bitiş de Romeo ile Juliet tragedyasının sonunu hatırlatıyordu.

Tarihsel olaylara ve efsanelere yarı yarıya bir masal havası içinde yaklaşan ve
yazarı (ya da çevirmeni) bilinmeyen Ester (1873) adlı oyun da bu bölümde ele
alınabilir. Bu yapıt Tevrat’tan, Asur ve İsrail tarihlerinden alınan olaylarla gelişiyordu. Putperest inançla Museviliğin çatışması yoluyla ortaya çıkan ölümleri
önlemek için kendini feda etmeye hazır bir kadın kahramanın (Ester) yönelişi bu
oyunun temelini kuruyordu.

Tarihsel oyunla ilgilenenlerin başında Namık Kemal (1840-1888) geliyordu. Onun
1876’da yazdığı Celâleddin Harzemşah’ı yazmasının amacı, İslamlığın evrensel
yanlarına ve gelişmesi gerektiğine inandığı için, bir İslam birliğinin kurulmasıydı.
Namık Kemal, bu olmadıkça çağdaş uygarlık aşamasına erişilemeyeceği inancındaydı. Bu yapıtta, yazar, tarihsel olaylara bağlı kaldı

Namık Kemal’in bu alanda yazdığı ilk oyun önce Raz-ı Dil olarak yazıp sansür edilebilir kaygusuyla adını değiştirdiği Gülnihal’di (1873). Bu oyun, Romantik akımın başlıca teması olan özgürlük düşüncesini işliyordu. Müstebit bir sancak beyinin zorbalığını, acımasızlığını ve bunlara karşı girişilen uğraşı ve savaşı ele alan oyunun Haydutlar’a ve biraz da Hernani’ye benzeyen bir yanı vardır. Bazı sahneler ise Racine’nin Britannicus’unu andırıyordu.

Tiyatro alanına büyük ilgi gösteren ve bu konuda önemli yazılar yazan Tanzimat’ın iki ilgi çekici yazarı Teodor Kasap ile Namık Kemal’di. Bu yenileşme hareketi içinde, özellikle Teodor Kasap’ın tutumu günümüze de ışık tutacak kadar önemliydi. 21 Kasım 1872 tarihli Diyojen gazetesinde kendi döneminin üzerinde şöyle duruyordu bu yazar: “(...) Bir kere şu ‘Osmanlı Tiyatrosu’ denilen mahalli düşünelim. Bir kere olsun gidelim, görelim. Oynanılan oyunlara bakalım. Fransız ahlak ve etvarı üzerine yazılmış, Türkçe bilmez bir Ermeni tarafından tercüme edilmiş bir oyun. (...) Tiyatro denilen şey, âdeta bir mekteb-i ahlâktır ve oynanılan oyunlar ise Tehzîb-i ahlâk için verilen derslerdir ki, Fransız ahlâkını
tashih için yapılmış bir oyun ise, hiçbir vakit Türk ahlâk ve etvarını tashihe medâr olamaz, belki ifsâd eder.”

Namık Kemal, 1872’nin sonunda Hadîka gazetesine yazdığı yazısında şöyle diyordu: “Tiyatro nedir? Bir taklittir. Neyi taklit eder? İnsan hayatının hadiselerini. (...) Bunun içindir ki, örf ve âdetler üzerine tiyatronun yapmış olduğu hizmetler, kitapların ve gazetelerin yapmış olduğu hizmetlerden daha yüksek sayılır.” Namık Kemal, bu yazısında törelere önem verdiğini gösteriyordu; oysa töreleri yansıtan ve Teodor Kasap’ın ‘etvar’, yani tavır olarak belirttiği yöresel özelliği dikkate almıyordu.

III. Selim

Abdülmecit

II. Mahmut

Vincenzo Bellini

İbrahim Şinasi

Ali Haydar Bey

Abdülhalim Memduh

Ahmet Mithat Efendi

İbrahim Şinasi

Ziya Paşa