TÜRK TİYATROSU

Cumhuriyet Dönemi Türk Tiyatrosu’nun belleğini oluşturan kaynaklardan biri de kentlerde gelişen Meddah, Karagöz, Ortaoyunudur. Meddah, Karagöz ve Or­taoyunu Osmanlı Dönemi’nde Bursa, Edirne, İstanbul gibi başkentlerde gelişmiş popüler türlerimizdendir.

Gölge Oyunu’nun çıkışı konusunda çeşitli tezler ileri sürülmektedir. Bunlardan bi­rincisi, gölge oyununun Cava’dan, diğeri de Hindistan’dan çıktığına dairdir. (And, 1969: 107-108). Bir başka görüş ise, Çin’den çıkmış olabileceği yönündedir. (Ger­çek, 1942: 45). Karagöz’ün ise, Cava ve Hindistan’dan Çingene oynatıcılar aracılı­ğıyla Anadolu’ya geldiği ileri sürülür. Bir başka görüşe göre de; Türk akınlarının istikametini izleyerek Doğu’dan Batı’ya gelmiştir. (Siyavuşgil, 1938: 10)

Karagöz hakkındaki en güçlü tez, bu gölge oyununun, Yavuz Sultan Selim’in hükümdarlığı döne-minde Osmanlı Türkiyesi’ne girdiğine ilişkindir. Yavuz Sultan Selim’in, Mısır seferinde (1517) astırdığı Memlûk Sultanı II. Tumanbay’ın asılış sahnesini gölge oyunuyla gösteren oyuncuyu çok beğendiği, oğ-lunun da görmesi için İstanbul’a getirdiği belirtilir.

Ortaoyunu’nun son halini, II. Mah­mut döneminde aldığı varsayılır.

Karagöz-Kavuklu: Karagöz tiplemesinin kaynakları ve gelişimi konusunda da bir çok tez ileri sürülmüştür. Karagöz’ün Sultan Orhan ya da, Alâeddin-i Selçukî döneminde yaşadığına dair çeşitli söylentilerden yola çıkılarak, Karagöz, İran’da yerleşen Türk gruplarına ait güldürü oyunlarının başkişisi olan Keçel Pehlivan’la ilişkilendirilir. (Siyavuşgil, 1938: 10). Bizans Mimuslarındaki Sanio tiplemesiyle de benzerlikler kurulur. (And, 1969: 309). Karagöz’ün çingene olduğuna dair var­sayımlar da vardır (Çelebi, 1314:654-655).

Bütün bu varsayımlara karşın, İsmayıl Hakkı Baltacıoğlu, kültürel bilinçte var olan kamusal varlık düşüncesinden yola çıkarak Karagöz’ün de Türk bilincinde ya­şayan kamusal bir varlık olduğunu ve dolayısıyla öz be öz Türk olduğunu ifade eder.

Hacivat, Eğitim görmüştür ve görgü kurallarını bilir. Bu yüzden Arapça ve Farsça sözcüklerle örülü tumturaklı bir dille konuşur. Bir yandan düşünceli, uygar, nazik ve iyimser, öte yandan pişkin ve uzlaşmacıdır. Bu yönleriyle hem yönetici sınıfın özelliğini bir dereceye kadartaşımakta, hem de geleneksel Osmanlı tavrını getirerek, görmüş geçirmiş, yani “Eski”yi simgelemektedir

Doğru cevaptaki özellikler ise Karagöze aittir. “Kısacası Anadolu halkının ta kendisidir Karagöz. Bir yandan yoksuldur, saftır, açık sözlüdür, kurnaz ve fırsatçıdır.”

Azarya, Buhuraçi, Zaharya, Mişon, Samuel Efendi gibi isimlerle de anılır. Çingeneceden gelme Balama adıyla da anılan Frenk ve Rum, doktorluk, eczacılık, meyhanecilik, terzilik ya da tacirlik gibi işlerle uğraşır.

Giriş (Mukaddime): Karagöz’de, önce müzik eşliğinde boş perdede göstermelik yer alır. Kimi kez konuyla ilintili, kimi kez de konuyla hiç ilintisi olmayan soyut­lamaya dayalı çeşitli resimlerden oluşur bu göstermelikler. Bir dalyan, saksıda bir limon ağacı, vak vak ağacı, yaşam ağacı gibi (And, 1969: 156). Nârekenin cırlak sesiyle Hacivat’ın görüntüsü perdeye düşer ve oyun başlar. Hacivat bir semai söy­ler ve ardından Hay Hak! diyerek Tanrı’nın adını zikretmesinden sonra “Perde Gazeli”ne başlar. Perde gazeli bittikten sonra Hacivat; kafiyeli bir üslupla yalvarıp secdeye kapanır ve kendine bir arkadaş arar. Yar bana bir eğlence! nidalarıyla te­ganniye başlar. Çoğunlukla Hacivat’ın gürültüsünden rahatsız olan Karagöz, öf­keyle karşı yandan (seyirciye göre sağdan) perdeye iner ve Hacivat’la dövüşürler. Ortaoyunu’nun giriş bölümünde ise perde gazelleri kalkmış, yerini müzik ve dans almıştır.

Gevşek Doku-Parçalı Yapı, yalnızca bölümlemelerle değil oyunlarda kullanı­lan ortak motiflerle de sağlanır. Bu motifler aynı zamanda oyunların ana amacını oluşturan güldürüye de hizmet eder. Bir durumun değişik kişilerle tekrarlanması olarak özetlenebilen Tekrar Motifi, perde ya da meydanda çeşitli tiplerin çeşitli ve­silelerle ardı ardına görünmesi diye ifade edilebilecek Sıralanma Motifi, kişilerin hayvan ya da başka bir insan kılığına girmesi ya da bir eşyaya benzetilmesi veya yarı hayvan yarı insan kılığında görünmesi şeklinde işlenen Kişilerin Değişimi Motifi, bir gerçeğin öğrenilmesi için çeşitli kişilere sorulmasını içeren Soruşturma Motifi, Karagöz-Kavuklu ile Hacivat-Pişekâr’ın bir iş ortaklığı kurmasına dayanan Ortaklık Motifi, bir amaca ulaşmak için geçilen aşamaları içeren Yarışma Motifi, bir türde diğer türlere de yer vermeyi içeren Oyun İçinde Oyun Motifi, İşaretlerle Konuşma Motifi, Taklit Motifi, İşten Alıkoyma Motifi, Yangın Motifi, İş ya da Ev Arama Motifi, Gözetleme Motifi, Evlenme Motifi, Sevgilileri Birbirine Kavuşturma Motifi, Büyücülük-Bakıcılık Motifi, Delirme Motifi, Tanımama Motifi gibi pek çok motif kullanılır. Şıkların tamamı motiflere dair iken doğru cevap bölümlere aittir.

Karagöz tek kişilik bir oynatıcının hünerine dayanan bir gölge oyunu olduğu için, müzik ve dans da onun şarkı söyleme ve oynatabilme becerisine bağlıdır. Karagöz’de kullanılan üç ilkel çalgı vardır: Nâreke denilen ve cırlak bir ses çıkaran bir kamış, Dayren denilen bir def, Hatem denilen bir zil. Def de, Karagöz’ün yar­dımcılarından Dayrezan tarafından çalınır. (Siyavuşgil, 1938: 17).

Karagöz’de olduğu gibi, Ortaoyunu’nda müzik, meydana girecek olan her tipin atmosferine uygun, o tipi bütünleyecek bir araç olarak kullanılır. Ortaoyunu’nda meydanın bir kenarında, oyun boyunca yer alan ve seyircinin gözü önünde müzik icra eden çalgı takımı zurna, kudüm ve çifte nakkaare denilen çifte dümbelekten oluşur. Pişekâr

Tasvir adı verilen Karagöz figürleri çoğunlukla deve derisinden yapılır. Dana, sı­ğır, manda derisinden yapıldığı gibi, ışık geçirten pürtüklü Ali Kurna kâğıdından da yapıl-dığı olur. Tasvirleri, ya bir tasvir ustası, ya da Karagözcü’nün kendisi yapar. Karagöz-cüler ortalama beş kişiden oluşur. Görüntüleri oynatan Hayalî- Hayalbâz denilen usta, Çırak ve çırağa yardım eden Sandıkkâr denilen bir kişi ve türküleri okuyan Yardak ile Dayrezen denilen def çalan kimse. Görüntülerin üzerine yansıtıldığı perdenin kenarları çiçekli bezden, üzerine görüntü düşürü­len yer ise, beyaz mermerşahi ya da patiskadan-dır. Perdenin arkasında ve ta­banında, üzerinde meşaleler, sonraları Şem’a denilen mumlar konulan Destgâh denilen raflar vardır. Ortaoyunu’nda değişmeyen tek aksesuvar Pastav ya da ŞakŞak denilen Pişekâr’ın elinde tuttuğu çift kollu, silkelendiği zaman ses çıkartan bir araçtır.

Karagöz bir gölge oyunudur. Bir hayal perdesinde Osmanlı İmparatorluğu çatısı altında yaşayan farklı kültürlerden çeşitli tasvirlerin Karagöz Oynatıcısı (Hayalbaz) aracılığıyla oynatılmasıdır.

Karagöz’ün ve Hacivat’ın gerçekten yaşamış olduğuna dair çeşitli söylentiler de vardır. Bunlardan biri; Sultan Orhan döneminde, diğeri de Yıldırım Beyazıt döneminde Hacivat’ın duvarcı, Karagöz’ün demirci olarak çalıştığına ilişkindir ((Siyavuşgil, 1941: 32...34, Sevilen,1969: 20). Bursa’da yaptırılan bir cami inşaatı sırasında yaptıkları tartışmalar ve şakalarla işçileri oyalamakta, bu yüzden de cami yapımı gecikmektedir. Cami yapımının geciktiğini duyan Sultan ikisinin de öldürülmesini buyurur. Öldürülürler, ancak daha sonra Sultan çok üzülür. Şeyh Küşterî isimli bir gölge oyuncusu, onların sûretlerini yaparak Sultanın karşısında oynatır. (Sevilen, 1969: 20).

Pişekâr da, Hacivat’ın Ortaoyunu’ndaki karşılığıdır.

Çelebi, belli bir işi olmayan, züppe tiplerdendir. Onun işsizliği ve boş gezmesi kendi tercihidir. Atadan kalma mal mülkle geçinir, yanında para taşımaz. Mülkleri işletmekten bile âcizdir. Günlerini özel zevkleriyle de geçirdiği olur. Bilgili, kültürlü ve görgülü geçinir. Bu yüzden dili de Arapça, Farsça sözcüklerle doludur. Gönül ve sevda işlerinin başat kahramanıdır. Hoppa Bey, Züppe Bey, Zampara Bey, Şık, Zater Bey, Fatin, Razakkızâde, Razakkızâde Tarçın Bey gibi çeşitli isimlerde görülür.

Kabadayılar (Sarhoşlar, Külhanbeyleri, Zeybek ve Efe): Bu tipler oyunlardaki çatışmaları birden bire sonlandıran ve tüm karmaşıklığı çözümleyen tiplerdir. Zorbalıklarıyla, güçleriyle düzeni sağlayan kişilerdir. /…/ Anadolu çeşitlemeleri ise Zeybek ve Efe’dir. Bir elinde kama, diğer elinde şarap kabı ile gelir. Oyunlarda; Tuzsuz Deli Bekir, Mandıralı Deli Tuzsuz, Bekri Veli, Tekbıyık, Sakallı Deli gibi isimler kullanır.

Söyleşme (Muhavere): Çoğunlukla Hacivat ile Karagöz ve Pişekâr ile Kavuklu arasında geçer. Olay dizisinden arınmış, söz ağırlıklı yanlış ve ters anlamalar, cinas, mecaz ve kinaye gibi nüktelerden oluşan, kısacası dilin kullanımından gelen güldürü öğelerinin bolca kullanıldığı bir bölümdür. Muhavereler, birkaç geçiş muhaveresi dışında, çoğunlukla fasıllardan bağımsız bölümlerdir. Cevdet Kudret, yapılan araştırmalara göre muhavere konularının sayısının 60 kadar olduğunu belirtmektedir (Kudret, 1992: 20). Muhavereler şartlara göre değiştirilebilir.

Meddah hikâyelerinde her ne kadar bütünlüklü, başı, ortası ve sonu olan bir hikâye anlatılsa da, olay dokusu gevşektir. Meddah anlatısını sürdürürken, dinleyicinin koşullarına göre, kimi zaman bir fıkra ya da yemek tarifleriyle, kimi zaman da yan hikâyelerle, bazan da semt tasvirleri ve semtlerde olan değişikliklerle anlatımını renklendirir ve zenginleştirir.  Ancak bu yöntem, Karagöz ve Ortaoyunu’nda olduğu gibi Tiyatrosallık’a değil, merak ve geciktirimi güçlendirerek “Özdeşleyim” e hizmet eder.

Fasıllar, konularını çoğunlukla günlük yaşamdan, tarihten ve masallardan alırlar. Fasıllar tarihsel perspektif içinde üçe ayrılabilir: a) - En eski oyunlar (Kâr-ı Kadîm) b) - Meşrutiyet Dönemi oyunları (Nev-îcad Oyunlar) c) – Cumhuriyet sonrası modern Karagöz Oyunları (And, 1969: 248).

Karagöz tek kişilik bir oynatıcının hünerine dayanan bir gölge oyunu olduğu için, müzik ve dans da onun şarkı söyleme ve oynatabilme becerisine bağlıdır. Karagöz’de kullanılan üç ilkel çalgı vardır: Nâreke denilen ve cırlak bir ses çıkaran bir kamış, Dayren denilen bir def, Hatem denilen bir zil. Def de, Karagöz’ün yardımcılarından Dayrezan tarafından çalınır. (Siyavuşgil, 1938: 17).

Karagözcüler ortalama beş kişiden oluşur. Görüntüleri oynatan Hayalî- Hayalbâz denilen usta, Çırak ve çırağa yardım eden Sandıkkâr denilen bir kişi ve türküleri okuyan Yardak ile Dayrezen denilen def çalan kimse.