TÜRK TİYATROSU - Deneme Sınavı - 18

Kişiler bütün anlatıların vazgeçilmez öğeleridir. Bir anlatı en az “bir kişi”ye ihtiyaç duymaktadır. Bazen bu kişiler birden fazla, bir grup, hatta, savaş anlatılarında olduğu gibi, bir orduyu oluşturan bütün askerler olabilmektedir.
Anlatılarda, kişiler etkin ya da edilgin olabilmekte, anlatıdaki eylemleri, edimleri gerçekleştirebilmekte ya da gerçekleştirilen eylemlere, edimlere maruz kalmaktadır. Kişiler, tarihten alınan, anılarda yer alan, haberlerdeki eylemleri gerçekleştiren ya da onlara maruz kalan gerçek kişiler  anlatısındaki olabildiği gibi kurmaca kişiler de olabilmektedirler. Bazen bu kurmaca kişiler, gerçek kişilerden  daha etkili, kalıcı ve ünlü olabilmektedirler. Bazen, hayvanlar ya da nesneler, hatta rüzgar, yağmur gibi bazı doğa olayları da kişileştirilmekte, bu hayvanlar, nesneler ya da doğa olayları da tıpkı insanlar gibi düşünmekte, davranmakta ve eylemler gerçekleştirmektedirler. 
Tiyatrodan operaya, çizgi filmden romana, masaldan televizyon dizisine kadar her anlatının kişileri başka bir deyişle, edenleri, eyleyenleri ya da olup bitenlere maruz kalanları mutlaka vardır.

Anlatının temel öğelerinden biri de uzamdır. Uzam sözcüğü, eylemlerin geçtiği yeri belirtmektedir. Uzam eylemlerin geçtiği çöl, okyanus, ay gibi geniş alanları belirteceği gibi, bahçe, balkon, salon gibi dar alanları da belirtebilir.
Gerek hayattaki gerekse sanat yapıtlarındaki kişileri ve olayları mutlaka bir uzam içinde hayal ederiz, kafamızdaki imgeleri bir uzamın içinde yer alır. Uzamlar da gerçek uzamlar olabileceği gibi (anı, günlük, tarih anlatılarında olduğu gibi), sanat yapıtlarında gerçeğin taklidi uzamlar da olabilmektedir. Sinema, opera ve tiyatroda yaratılan dekorlar buna örnek olarak verilebilir. Bazı sanat yapıtlarında tamamen kurmaca uzamlara yer verilmektedir. Özellikle bilim-kurgu türündeki öyküler, romanlar, oyunlar ve filmler buna örnek olarak verilebilir. Bu tür yapıtlarda uzam, bir gezegen, bir uzay gemisi vb. olabilmektedir.

Anlatıcı, bir yazar olabileceği gibi, bir masalcı dede, bir radyo spikeri vb. olabilir. Kişiler değil anlatıcı (ya da radoyda olduğu gibi anlatıcının sesi) yanımızdadır. Kişileri onun sözel dili (sözlü ya da yazılı) aracılığıyla alımlarız. Aktarma dolaylıdır.
Yazınsal anlatılarda, kişiler biz alıcılar (okurlar, dinleyiciler) için “başkaları”dır. Anlatı aracılığıyla “başka kişiler”in serüvenlerini alımlamış oluruz. Kişiler bizim için “o” ya da “onlar”dır. Bize, genellikle, “o”, “onlar” biçiminde aktarılırlar. 
Anlatıcı, anlatı kişilerini isimlerinin yanı sıra, tekil ya da çoğul olmalarına göre kişi zamirleriyle ve ünvanlarıyla aktarır. “Ozan geldi”, “o adam uzaklaştı”, “onların başından neler geçmiş, neler”, “kral o günden sonra hiç konuşmamış” örneklerinde olduğu gibi. 

Bazı anlatılar (anı, günce ve yazınsal düşlerde), birinci tekil şahıs olan “ben” üzerinden de anlatabilir. Örneğin, “akşam oluyor, eve geliyorum, evde yoksun, kapıyı kırıp içeri giriyorum” gibi bir anlatı da olabilir. Bununla birlikte, kuramsal ve mantıksal olarak, “o”, “onlar” özelliği bozulmuş olmaz. Çünkü, anlatıcının sözünü ettiği “ben”i eski “ben”idir. Şimdiki, şu andaki “ben”i ile arasına zamansal bir uzaklık girmiştir. Artık “o” olmuştur eski “ben”i. Ondan söz etmektedir. “Ben” dese de aslında “o”ndan söz edildiğinin ayırdındadır okur ya da dinleyici. Bazı anlatılarda ise (öykü ve romanlarda) yazar, anlatı içinde bir anlatıcı yaratmıştır. Gerçek anlatıcı yazar olduğu halde kurmaca bir içanlatıcı oluşturulmuştur. Burada da anı ve güncedekine göre işler kişileri. Öte yandan, gerçek anlatıcının
yazar olduğunu bildiğimizden, anlatı kişileri kendiliğinden “o”, “onlar” kimliğine
bürünürler.

Bu çeşit anlatılarda, eylemler ve edimler geçmişe yerleştirilerek ve sözel olarak aktarılır. Olaylar geçmişte, “başka bir zaman”da olup bitmiştir. Anlatıcı onu “şimdi” bize sözcüklerle, sözel dil aracılığıyla iletmektedir.
Yazınsal anlatıdaki geçmiş, masallarda, mitoslarda ya da dünyanın oluşumuna ilişkin rivayetlerde olduğu gibi, binlerce ya da milyonlarca yıl öncesine dayanabilir ya da “kısa bir süre önce”de olabilir. Cahit Külebi, “şimdi bir rüzgâr geçti buradan/ Koştum ama yetişemedim” derken de bir anlatı oluşturmakta, rüzgârla az önce olup biten serüvenini bize sözel dil aracılığıyla aktarmaktadır.
Yazınsal anlatılar (öykü, roman) bilim-kurgu türünde olsa ve gelecekte geçse bile, o anlatı yine de geçmişte olup bitmiş gibi dile getirilir. Örneğin, içindeki olayları yüz yıl sonra geçecek olan bir bilim-kurgu romanında “uzay gemisinin kaptanı geminin kapısını açtı” denir de “açacak” denmez.
Yazınsal anlatılar, bazen geniş zamanda ya da şimdiki zamanda da dile getirilebilmektedir.
Ancak bu biçimsel olarak bir “şimdiki zaman”dır. Gerçekte okurlar ya da dinleyiciler olarak, anlatıda geçen eylem ve edimlerin “geçmiş zamanda” olup bittiğinin ayırdındayızdır anlatıyı alımlarken.

Yazınsal anlatıda, başka bir uzamda, geçmiş zamanda ve başkalarının başından geçen olaylar bir anlatıcı tarafından bize aktarılır. Yanımızdaki anlatıcı, anlatı içinde olup bitenleri, kişilerin kalkıştığı, başardığı ya da başaramadığı, sonuçlandırdığı ya da sonuçlandıramadığı, kahramanı olduğu ve/ya da maruz kaldığı eylem ve edimleri bize anlatır.
Anlatıcı, anlatıdaki eylemleri bize aktarırken, bazen bazı bilgileri gizleyerek merak duygumuzu arttırır, bazen betimlemelerle anlatıyı duraklatır ve gerilimi askıda tutar, bazen bazı boşluklar bırakarak hayal gücümüzü harekete geçirir ve bizi anlatıya daha çok katar. Anlatıyla olan bütün bağımızı, iletişimimizi anlatıcı sağlar. Anlatıyı bize o aktarır. Biz alıcılar (okurlar ya da dinleyiciler olarak) anlatıdaki herhangi bir eyleme (olaya) ya da edime tanık olmayız.

Dramatik anlatıda kişiler bize “sen-ben” ilişkisi içinde aktarılırlar. Bu genel belirleme, “biz-siz”, “sen-biz”, “ben-siz” ilişkisi ve iletişimini de içerir. Bu, beraberinde, az ya da çok, tarafları, dayanışmaları, çatışmaları ve mücadeleri getirmektedir.
Dramatik anlatının da anlatıcıları vardır kuşkusuz. Oyun yazarı, senarist, oyun ya da film yönetmeni, sahne tasarımcısı vb. dramatik anlatının anlatıcıları arasında yer alır. Ama bunlar gizlenmişlerdir. Sanat alıcıları bu anlatıcıları görmezler. Onların anlattıkları kişileri, sahnede, perdede doğrudan görürler ya da radyo oyununda olduğu gibi kulaklarıyla alımlarlar.

Oyun kişileri “sen-ben” ilişkisi içinde ve dile kendilerini katarak onu kullanırlar. Söz, dram sanatının olmazsa olmaz koşulu değildir, bununla birlikte, söz varsa, genellikle diyalog (söyleşim) biçiminde olmaktadır. Diyalog yapısı , “senben” ilişkisini ortaya koymaktadır. Ama bazı dramatik metinlerde, diyaloğun yanı sıra (ya da diyalog olmaksızın) çeşitli monologlara da yer verilmektedir. Ancak, “ben” üzerinden üretilen bu monologlar da gizli bir “sen”i varsaymaktadır. Hatta, iç-konuşma biçimindeki monologlarda bile gizli bir “sen”den söz edilmektedir. Benveniste’e göre, sözcelemden gelen bu iç konuşmalar, iç dil ile oluşturulmuş, bir “konuşucu-ben” ile bir “dinleyici-ben” arasında içselleşmiş bir söyleşim (diyalog) oluşturmaktadır.

Homo Ludens, J. Huizinga tarafından yapılan yapılan oyun oynayan insan tanımıdır. Doğru cevap, E'dir.

İlk opera, 1594’te, İtalya’da yazılmış ve sahnelenmiştir. Doğru cevap, A'dır.

"Ağzı çiçekli adam" TV'de yayınlanmış ilk drama olması açısından önemlidir. Doğru cevap, B'dir.

“Yaratıcı Drama” olarak adlandırılan disiplin ve yöntemle, bir grup içinde yer alan kişilerin duygu, düşünce, tutum, davranış ve sorunları, dramatize edilerek irdelenmektedir. Doğru cevap, A'dır.

Anlatı, anlamlı ve bağlantılı bir dizi olayın temsilidir. Doğru cevap, C'dir.

Araç, anlatılarda yer alan temel ögelerden biri değildir. Doğru cevap, B'dir.

Zamanın yazınsal anlatıdaki en çarpıcı özelliği karşımıza “geçmiş zaman” olarak çıkmasıdır. Doğru cevap, E'dir.

Dramatik anlatı, birbirinden kopartılmış, farklı kurumlar içine alınmış, birbiriyle ilişkisiz gibi duran, “dramatik sanatlar”ın temelidir. Doğru cevap, B'dir.

Dramatik anlatıda, olaylar nerede geçmiş olursa olsun, onları “burada”, yanıbaşımızda geçiyormuş gibi alımlarız. Doğru cevap, C'dir.

Dram sanatının zamanı, söylem üzerine kurulan “şimdiki zaman”dır. Doğru cevap, C'dir.

Dramın sanat biçimi dışında da kullanılması yeni değildir. Başlangıcından günümüze kadar, pek çok alanda dram, yöntem/araç olarak da etkili bir biçimde kullanılmıştır.

Hıristiyanlığın ortaya çıkışıyla birlikte dram sanatının o dönemdeki temsilcisi olan tiyatro önce yasaklanmış, sonra dramın etkili bir yöntem olduğu keşfedilmiş, dinsel öykülerin dramatize edilerek, okuma yazma bilmeyen halka, dinin etkili olarak anlatılmasında kullanılmıştır. İncil’deki öykülerle İsa’nın yaşamını ele alan “mysterium”lar (yalvaç oyunu) canlandırılıyordu. Bazı vaazlarsa canlı tablolarla gösteriliyordu.

Dramın, yaratıcılıkta, kendini ve toplumu tanımada, içinde yaşadığı toplumla arasındaki ilişkiyi saptamada, birey olarak ait olduğu toplumla arasındaki dengeyi kurmada, ileşitişim kurma ve kurduğu iletişimi güçlendirmede, yaratıcılıkta, tutum, davranış edinmede ve onları değiştirmede, kullanılmasına yaratıcı drama denmektedir.

"B" seçeneği yaratıcı dramaya ait bir özellik değildir.

Genel olarak dramın kaynağı birbirinden kolay koparılamayacak ve birbirini
tamamlayan beş ana nedene dayandırılmaktadır. Bunlardan biri “büyü”, ikincisi “çalışma”, üçüncüsü “iletişim”, dördüncüsü öykü anlatılıcılığı ve oyun oynama içgüdüsü, beşincisi ise, tartımlı dans ve müziktir.

"C. Sahne ekipmanları" nedenler arasında yer almaz.

Bazı anlatılar (anı, günce ve yazınsal düşlerde), birinci tekil şahıs olan “ben” üzerinden de anlatabilir. Örneğin, “akşam oluyor, eve geliyorum, evde yoksun, kapıyı kırıp içeri giriyorum” gibi bir anlatı da olabilir. Bununla birlikte, kuramsal ve mantıksal olarak, “o”, “onlar” özelliği bozulmuş olmaz. Çünkü, anlatıcının sözünü ettiği “ben”i eski “ben”idir. Şimdiki, şu andaki “ben”i ile arasına zamansal bir uzaklık girmiştir. Artık “o” olmuştur eski “ben”i. Ondan söz etmektedir. “Ben” dese de aslında “o”ndan söz edildiğinin ayırdındadır okur ya da dinleyici.

"A" seçeneği dışındaki özellikler genel olarak anlatılara aittir.