TÜRK SOSYOLOGLARI

Hilmi Ziya Ülken öğrencilik yıllarında Reşat Kayı ile beraber Anadolu dergisini 12 sayı el yazması olarak çıkardı. Burada Osmanlıcılığa ve Turancılığa karşı Türkiyeciliği savundu.

Hilmi Ziya Ülken Türkiye’deki sosyoloji çalışmalarında ikinci nesil olarak kabul edilebilir. Gökalp sosyolojinin Türkiye’de kurucusu sayılırsa, Ülken ondan sonraki ilk nesle mensuptur.

Tanzimat sonrasında Meşrutiyetin ilan edilmesi ülkeye belli bir özgürlük ortamı sağlamıştır. Bu özgürlük ortamından faydalanan zamanın Osmanlı aydınları kendi ülkelerinin ve toplumlarının problemleriyle daha yakından ilgilenmeye başlamışlardır.

Ülken doğrudan doğruya Türkçülük üzerine eleştirilerle Anadoluculuk görüşünü geliştirmiştir. Türkçülüğün dünya şartlarında gerçekçi olmadığını düşünen Ülken, bunun karşısında sosyolojik gerçeklere daha uygun gördüğü Anadoluculuğu ileri sürmüştür. Bu yaklaşım tamamen sosyoloji bilimi çerçevesinde yapılmıştır.

Sosyoloji ilk önce bütün hususi sosyal veya tarihi bilimleri birleştirmek, tek bir bilim haline koymak iddiasıyla işe başlamıştır. Auguste Comte’un öncülük yaptığı bu anlayış, sosyolojizm adı verilen bir akımın doğmasına yol açmıştır. Sosyolojizm bütün insani alanları fizik bilimi yöntemlerine göre sosyoloji adı altında incelemek gerektiğini iddia eder.

Ülken’e göre toplumun karmaşık örgüsüne yalnız bir cephesinden bakmak daima yanlış olmuştur. İki olay türünden birine asıl, diğerine gölge olay diyemeyiz. Çünkü ikisi de zamandaş olaylardır. Buna rağmen Ülken’e göre, sosyolojinin sahasında sosyal ilişkilerin incelenmesine temel olaylardan başlamak gerekir. Sebep yerine fonksiyon, katı determinizm yerine ihtimali determinizm koymak gerekmektedir. Buna göre toplumun yapısı ancak ihtimalî determinizm ile kavranabilir.

Diğer canlılara göre insan sosyalliğe yatkın bir varlıktır. Toplum, ne fertler toplamından ibaret bir yığın ne de tamamen organizmaya benzeyen bir gerçeklik veya bir varlık sahasıdır. O ancak içine aldığı fertler arasında, fertliklerinden ayrı bir hareket, duygu ve düşünce tarzı halinde bütünleşen bir varlıktır.

Berkes çok yönlü bir düşünür ve yazardı. Tarihten sosyolojiye, felsefeden gezi yazılarına kadar geniş bir alanda kitaplar yayınladı. Ağırlıklı olarak Türkiye’nin geçirmekte olduğu sosyal değişimi analiz etmeye çalıştı. “Türk İktisat Tarihi” adlı eserinde Osmanlı Türk toplum yapısını, ekonomik özelliklerini ve meydana gelen yapısal değişimleri ayrıntılı olarak ele aldı.

Berkes sorunun laiklik kavramına yüklenen dar anlamda din devlet ya da devlet-kilise ayırımı noktasında olmadığını, daha geniş anlamda “kutsallaşmış gelenek boyunduruğundan kurtulma” noktasında düğümlendiğini belirtir.

Batılılar kendi dışındaki toplumları ilerletmek bir tarafa kendilerine peyk haline getirmek isterler. Batı’nın emperyalist yönü burada devreye girer ve bizi esir almaya çalışır. Bunun için Berkes’e göre Batılılaşmak yerine Batılılaşmamak esastır.

Türkiye’de Çağdaş Düşünce Tarihi, Hilmi Ziya Ülken tarafından yazılan sosyoloji alanında önemli bir eserdir.

Ülken’e göre sosyolojinin ortaya çıkmasında Tanzimat önemli bir dönüm noktasıdır. Tanzimat sonrasında Meşrutiyetin ilan edilmesi ülkeye belli bir özgürlük ortamı sağlamıştır. Bu özgürlük ortamından faydalanan zamanın Osmanlı aydınları kendi ülkelerinin ve toplumlarının problemleriyle daha yakından ilgilenmeye başlamışlardır. Bu da sosyolojinin gelişmesine olumlu katkı sağlamıştır.

Osmanlının son döneminde toplumun dağılma tehlikesine karşı çözüm önerisi olarak üç fikir akımı ortaya çıkmıştır. Bu fikir akımları aynı zamanda bazı sosyolojik çözümlemelere dayanmaktadır. Toplumun bir arada yaşamasını sağlayan temel ilkeleri belirleme ve buna dayalı politikalar üretilmesini sağlamaya yöneliktir. Osmanlıcılık, İslamcılık ve Türkçülükdür. Ülken bu çerçevede meydana gelen toplumsal olayların da etkisiyle düşüncelerini geliştirir. Anadolucu akımın öncüsü olması bu noktayla ilgilidir. Anadolucu düşünceler geliştirirken dayandığı sosyoloji de burada önem taşımaktadır.

Ülken’e göre, Türkiye’de ilk önce İlm-i İçtimaiyat sonra içtimaiyat adlarıyla başlayan sosyolojinin temellerini Ziya Gökalp atmış, Necmettin Sadak, Mehmet İzzet, İ. Hakkı Baltacıoğlu tarafından devam ettirilmiştir.

Niyazi Berkes’in ilk çalışmalarından birisi, Bazı Ankara Köyleri Üzerine Bir Araştırma kitabıdır. Bu eser Türk sosyolojisinde ilk monografiler arasında yer alır.

Berkes’in en önemli eseri “The Development of Secularism in Turkey” ismiyle 1964 yılında İngilizce olarak basıldı. Kitabın Türkçesi 1973 yılında “Türkiye’de Çağdaşlaşma” ismiyle yayınlandı. Berkes çok yönlü bir düşünür ve yazardı. Tarihten sosyolojiye, felsefeden gezi yazılarına kadar geniş bir alanda kitaplar yayınladı. Ağırlıklı olarak Türkiye’nin geçirmekte olduğu sosyal değişimi analiz etmeye çalıştı. Batılılaşma veya çağdaşlaş- ma serüveni olarak kabul edilen bu değişim sürecini kavramsal çerçevede tartıştı. “Türk İktisat Tarihi” adlı eserinde Osmanlı Türk toplum yapısını, ekonomik özelliklerini ve meydana gelen yapısal değişimleri ayrıntılı olarak ele aldı. Niyazi Berkes de bu sosyoloji çalışmalarına katılmış ve Türkiye’nin çağdaşlaşma serüvenini açıklamaya ve analiz etmeye uğraşmıştır. Berkes’i Türkiye’nin Cumhuriyet ile birlikte yaşadığı çağdaşlaşma süreci içinde anlamak gerekir. Niyazi Berkes’in sosyolojisi, toplumu tarihsel süreç içinde anlamaya ve geçirdiği sosyal değişme evrelerini tespit etmeye çalışan bir özellik taşır. Batı sosyolojisindeki ilerlemeci ve evrenselci teorilere uygun şekilde toplumun geri kalmışlıktan modernliğe doğru nasıl geliştiğini göstermeye çalışır. E seçeneğinde verilen sosyolojinin konusundaki görüş Hilmi Ziya Ülken’e aittir.

Çağdaşlaşma dilimizde modernleşme anlamında yeni bir toplumsal merhaleyi açıklamak için kullanılmaktadır. Berkes özellikle modernleşme yerine çağdaşlaşma kavramını kullanır. Bunu eserlerinde yaptığı kavram analizlerinde gösterir. Çağdaşlaşma bir süreci ifade eder. Bu süreçte geleneksel ve kalıplaşmış yapılar yeni biçimlere dönüşmektedir.

Berkes Türk toplumunda çağdaşlaşma serüvenini incelerken, toplumdaki sekülerleşmeye ve laikliğe özel bir önem verir. Bir toplumun çağdaşlaşması için, ilerlemesini engelleyen her türlü eski kalıplardan kurtulması gerekir. Batı toplumları skolastik bir yapı oluşturan dinî taasuptan modernleşme sayesinde kurtulmuşlardır.

Sekülarizm terimi Latinceden gelir ve daha çok Protestanlığın etkisi altında olan dillerde, İngilizce ve Almanca’da kullanılır. Aslındaki sözcük, çağ anlamına gelen saeculum sözcüğünden türemiştir. Bunun karşılığı Türkçe’ye çağ anlamında asır olarak yerleşmiş olan Arapça asr sözcüğüdür. Bu sebepten Türkiye’nin çağdaşlaşma serüveninde bir dönem asrilik kavramı kullanılmıştır. Fakat bazı kesimler tarafından olumsuz anlam yüklemelerinden dolayı çabuk terk edildi. Bu anlamda asrîlik züppelik, köksüzlük, sathilik, dinsizlik anlamları çağrıştırmaya başladığı için mesela bu kavramın yerine Ziya Gökalp “muasırlaşmak” ifadesini kullandı.

Berkes çağdaşlaşma ile birlikte dinselleşme eğiliminin devreye girdiğini düşünür. Dinselleşme, çağdaşlaşmaya karşı kaplumbağanın kabuğuna çekilmesi gibi bir korunma çabasıdır. Her çağdaşlaşma döneminin arkasından bir dinselleşme humması başlar. (Berkes, 2010: 20) Bu dinselleşme eğilimi gerçek anlamda dini bir gelişme değil, yenileşmeye karşı bir zırh ve bir dirençtir.