TÜRK SİYASAL HAYATI

Din ve devlet arasındaki ilişki tek yönlü değil­dir. Aksine karşılıklıdır. Hem devletin din üzerinde hem de dinin devlet üzerinde iktidar tesis etme ça­bası içinde olmasına sıkça rastlanır. İkincisi, din ve devlet arasındaki ilişki durağan değildir. Değişime tabidir. Tarihin değişim yasalarından din-devlet iliş­kileri de nasibini alır. Üçüncüsü, din ve devlet iliş­kisinde çoğu zaman aynı anda birden fazla aktörün birbirinden farklı ve çatışan eğilim ve taleplerinin karmaşık yapısı belirleyicidir. Bununla ilişkili bir biçimde muhtelif toplumsal aktörler, din ve devlet ilişkisine benzer anlamlar yüklemezler. Dördüncü­sü, her toplumda din ve devlet ilişkisi farklı seyir­ler izleyebilir. İngiltere’de, Fransa’da, Almanya’da, Amerika’da ve Türkiye’de, din ve devlet ilişkisi aynı seyri takip etmemiş olabilir.

Di­nin devletleştiği yani devletlerin dinsel bir temelde kurulduğu Ortaçağ Avrupası, Reform ve Rönesans hareketlerinin ve Aydınlanma düşüncesinin etkisi ile etkinliğini yitirince yeni bir düzen ortaya çık­mıştır. Özellikle Sanayi Devrimi’nin ve Fransız Devrimi’nin bu yeni düzenin ortaya çıkışındaki büyük tesirini akılda tutmak gerekir. Artık, mo­dern bir devlet ve toplum kurulmuştur. Din hem devlet hem de toplum katındaki itibarını kaybet­miştir.

De­mek ki, laiklik, öncelikle, din adamları sınıfından olmayan kişilerin dünya ve devlet işleri ile ilgili sorumluluk alabilmesi durumunu ifade eden bir kavramdır. Bu durumda, din adamlarının daha doğrusu kilisenin dünyevi otoritesinin ciddi ma­nada sarsılması söz konusu edilebilecektir. Neti­cede, laikliği benimsemiş bir toplumda, sokaktaki adam da artık hem din hem de dünyaya dair söz sahibidir. Aslında, laikliğin bu dar kullanımını bi­raz daha genişletme şansına sahibiz. Casanova’ya göre, bir ülkenin veya toplumun laikleşmiş ol­duğunu söylediğimizde, üç farklı boyutta değer­lendirme yapıyoruzdur: farklılaşma, özel alana çekilme ve dinselliğin azalması (aktaran Akşit, 2005, s. 68).

Ulemanın ve ordunun güç kaybetti­ği bir vasatta, bürokrasinin istediği reformları haya­ta geçirmesi çok daha kolay olmuştur.

ten sorumlu kişilerin sebep oldukları yolsuzlukla­rın devlet gelirlerini azaltması, ii) ateşli silahların kullanılmaya başlanması, iii) yeni ticaret yollarının keşfi ile birlikte Osmanlı Devleti’nin uluslararası ticaret içindeki etkinliğini kaybetmesi, iv) nüfus ar­tışı ve şehirleşmenin beraberinde tarımsal alandaki istihdamın hızlı düşüşünü getirmesi, v) savaş gider­lerinin artması ve son olarak vi) hazineyi sarsacak yeni tüketim alışkanlıklarının (kahve ve şeker gibi) ortaya çıkması

Tanzimat dönemi ile başlayan reform çabaları bir Osmanlı kimliği inşa etmenin devletin beka sorununu çözeceği varsayımından hareket ediyordu. Bu sebeple uzunca bir süre Os­manlıcılık ideolojisi, devletin resmi politikası idi.142

Şeyhülislam kabine dışına çıkarılmış, Şer’iye mahkemeleri şeyhülislam­lıktan ayrılıp adalet bakanlığına bağlanmış, vakıfla­rın idaresi kabinenin bir üyesinin uhdesine verilmiş ve medreseler şeyhülislamlıktan alınıp eğitim ba­kanlığının idaresine bırakılmıştı 141

Bunlar­dan ilki, devlet, hukuk ve eğitimi dinselliğin etki­lerinden arındırmak üzere icra edilen reformları kapsamaktadır. İkincisi, dinsel simgelerin üstüne giden ve dinî simgelerin yerine Avrupa uygarlığı­nın sembollerini koyan reformlardır. Son sırada ise gündelik ya da toplumsal hayatın dinsel etkiden arındırılması ve gerektiğinde popüler İslam’ın üze­rine gitmek amacıyla girişilen reform teşebbüsleri yer almaktadır.

1 Kasım 1922 tarihinde Saltanat’ın ilga edil­mesi devleti, hukuk sistemini ve eğitim sistemini sekülerleştirmeye yönelik Cumhuriyet dönemi re­formlarının habercisidir. 29 Ekim 1923’te Cum­huriyetin ilân edilmesi de din-devlet ilişkilerinin uğrayacağı radikal dönüşümün bir başka haber­cisidir. Ancak din-devlet ilişkileri bakımından asıl kritik hamle kuşkusuz 3 Mart 1924’te alınan bir dizi kararda karşımıza çıkar. Bu tarih öncelik­le halifeliğin ilga edilmesi bakımından kritik bir önemdedir. İkincisi eğitim birliğini sağlamak üzere Tevhid-i Tedrisat Kanunu çıkarılmış ve akabinde medreseler de kapatılmıştır. Dahası şeyhülislam­lık makamı ve Şer’iye ve Evkaf Vekâleti kaldırılmış yerlerine Diyanet İşleri Reisliği ve Evkaf Umum Müdürlüğü kurulmuştur. Bugünkü adları ile Di­yanet İşleri Başkanlığı ve Vakıflar Genel Müdürlü­ğü kurumları din işlerini ve vakıfların yönetimini başbakanlığa bağlı olarak yürütmek işlevini üst­lenmişlerdir. 3 Mart 1924 tarihli kararlar dışında devletin, hukukun ve eğitimin sekülerleştirilmesi yönündeki bir diğer büyük hamle 1928 tarihlidir. 1928 yılında yapılan bir düzenleme ile Anayasa’dan “Türkiye Devleti’nin dini din-i İslam’dır” ibaresi çıkarılmıştır. Nihayet 1937 yılında da laiklik ilkesi Anayasa’ya ilave edilmiştir.

1. Cumhuriyet dönemi reformları Osmanlı mo­dernleşmesi ile belirgin bir sürekliliği içinde ba­rındırır.

1. Cumhuriyet dönemi reformları ulemanın ve tarikat liderlerinin konumlarını büyük oranda sarsmıştır.

• İslam, yeni Cumhuriyet seçkinleri için geri kalmışlığın sebebi addedildiği ve işaretlendiği için modern­leşme ve din ilişkisi iki karşıt kutbun ilişkisine dönüştürülmüştür.

1. Laiklik, milleti dinsel içeriğinden soyutlayarak siyasal bir topluluk ha­line getirmenin mükemmel bir aracıdır 

27 Mayıs 1960, 12 Mart 1971, 12 Eylül 1980, 28 Şubat 1997 ve 27 Nisan 2007’de gerçekleşen siyasal alana yönelik müdahalelerin her birinde laiklik ilke­sinin tehdit edilmekte olduğuna dair endişe ön plan­dadır.

Öncelikle, unutmamak gerekir ki, FETÖ ben­zeri yapılar için esas önem verilen aktör cemaattir. Cemaatin çıkarlarıdır. Hedefleri ve gelecek planla­rıdır. Birey, cemaat içinde yoktur. Kaybolmuştur. Sadece ve sadece emirlere itaat etmesi veya söyle­nenleri yapması gereken bir yok-varlıktır. Bu tür­den bir yokluğu, bireysellikten vazgeçişi mümkün kılan, FETÖ benzeri yapıların hem öte dünyaya hem de bu dünyaya ilişkin vaatleridir. Bir başka biçimde söylenirse, FETÖ’nün sunduğu hem ma­nevi hem de maddi konfor (ya da tam tersi yönde FETÖ’nün manevi ve maddi şiddet araçlarını pro­fesyonel bir biçimde devreye sokmadaki yeteneği) yok-varlıkların adeta seri bir üretimle toplumsal alana dâhil edilmelerine imkân tanımıştır. Neti­cede bir kez sorgulamayan, eleştirmeyen ve tüm bireysel varlığını cemaat içinde eriten kişiler 15 Temmuz sürecinde de görülebileceği üzere aldıkları emir öyle gerektirdiği için sokaktaki sivil insanlara ateş edebilmişlerdir.

Türkiye'de dinsel semboller ve modeller kamusal alanın dışında bırakılmak istenmiştir. Bu bağlamda Türkiye'deki laiklik tipi genellikle Fransa'ya benzetilmektedir.

Osmanlı'da "dinin varlığını devam ettirebilmesi için devletin yaşamasının elzem olduğu" anlayışı "Din-ü devlet" formülü üzerinden ifade edilirdi.

Osmanlı Devleti'nin, geniş bir coğrafya üzerinde ve dönemin dünya sistemi içinde aktif bir aktörü olarak varlığını sürdürdüğü düzen, 17. yüzyıl ile birlikte yavaş yavaş irtifa kaybetmiştir.

Devletin, "bütün din ve mezheplere eşit mesafede" durduğu laiklik tipi, ikinci tip laikliğe girmektedir ve dünyadaki en bilinen örneği Amerika Birleşik Devletleri'dir.

17 Kasım 1924'te kurulan Terakkiperver Cumhuriyet Partisi'nin kurucular kurulunda, Ali Fuat Cebesoy, Adnan Adıvar, Rauf Orbay, Refet Bele, İsmail Canbolat, Feridun Fikri Düşünsel, Sabir Sağıroğlu, Rüştü Paşa gibi isimler varken, kurulun başkanı da Kazım Karabekir olmuştur.

Din ve devlet arasındaki ilişki tek yönlü değildir. Aksine karşılıklıdır. Hem devletin din üzerinde hem de dinin devlet üzerinde iktidar tesis etme çabası içinde olmasına sıkça rastlanır. İkincisi, din ve devlet arasındaki ilişki durağan değildir. Değişime tabidir. Tarihin değişim yasalarından din-devlet ilişkileri de nasibini alır. Üçüncüsü, din ve devlet ilişkisinde çoğu zaman aynı anda birden fazla aktörün birbirinden farklı ve çatışan eğilim ve taleplerinin karmaşık yapısı belirleyicidir. Bununla ilişkili bir biçimde muhtelif toplumsal aktörler, din ve devlet ilişkisine benzer anlamlar yüklemezler. Dördüncüsü, her toplumda din ve devlet ilişkisi farklı seyirler izleyebilir. Doğru yanıt C seçeneğinde verilmiştir.

Türkiye’deki laiklik tipi genellikle Fransa’dakine benzetilir. Türkiye’de de, dinsel semboller ve modeller kamusal alanın dışında bırakılmak istenmiştir. Din uzunca bir süre bireyin özel alanına münhasır bir inanış muamelesi görmüştür. Tek-parti dönemi reformları ağırlıkla dinin devlet üzerindeki tasarruflarından vazgeçmesi için yürürlüğe konmuştur. Doğru yanıt A seçeneğinde verilmiştir.

Osmanlı Devleti'nde Din adamları kendi aralarında İslam dininin bekçisi, koruyucusu hatta halifesi oldukları inancına sahip olmakla birlikte, gerçekte İslam dini ile ilgili meselelerde tek başına yetkili bir toplumsal grup değildi. Devlet bu yetkinin esas sahibiydi. Doğru yanıt C seçeneğinde verilmiştir.

Osmanlı Devleti'nde 1840’da Ceza Kanunnâme-i Humayunu çıkarılmış, 1858’de şeriat mahkemelerinin cezaî davalara bakma yetkisi ortadan kalkmıştır. Doğru yanıt D seçeneğinde verilmiştir.

Mustafa Sabri Efendi Milli Mücadele hareketini gayrimeşru gören fetvaları yayınlanmıştır. Ankara Mütfüsü Mehmet Rifat Efendi (Rıfat Börekçi), Bursa Müftüsü Hacı Ahmet Efendi, İnegöl Müftüsü Fehmi Efendi ve Gemlik Müftüsü Ahmet Vasfi Efendi İstanbul'un fetvalarına karşı Ankara fetvasını yayınlayan isimlerdir. Doğru yanıt B seçeneğinde verilmiştir.