Türkiye’de Ordu-Siyaset İlişkisi

Vesayet: Hukuksal açıdan kendi çıkarlarını koruyacak yetkinlik düzeyinde olmayan kişilerin haklarının korunması için kendisine yardım edilmesi anlamına gelir. Siyaset bilimi literatüründe ise demokratik rejimlerde yetkinin görünürde seçilmişlerde olması, ancak perde arkasında askerler başta olmak üzere belirli güç odaklarının iktidarı kendi ellerinde tutması anlamında kullanılır.

Tımarlı Sipahi Osmanlı’da köylüler tarafından ekilip biçilen topraklar karşılığı alınacak vergileri toplayan, bunun karşılığında padişahın kendisi için takdir ettiği miktarda “cebeli” adı verilen silahlı ve atlı asker bulunduran kişidir. Sipahi, kendisine tahsis edilen topraklarda yaşar ve savaşlardaki görevine ek olarak normal zamanlarda kendi bölgesinde kamu düzenini ve güvenliğini koruma yükümlülüğünü üstlenir.

Osmanlı, orduyu farklı unsurlardan oluşturarak askerlerin merkezî yönetim için oluşturacağı bütçe yükünü azaltmayı hedeflemiştir. Ancak en az bunun kadar önemli bir diğer neden, devletin tüm silahlı gücünü tek bir yapıya vermeme arayışıdır. Bu şekilde, devlet otoritesine karşı silahlı unsurlardan gelecek muhtemel bir isyanın belirli bir kesimle sınırlı kalması hedeflenmiştir. Nitekim bu tür isyan durumlarında söz konusu farklı kuvvetlerin devlet tarafından birbirlerine karşı kullanılabildiği de görülmüştür.

I. Murat döneminde kurulan Yeniçeri Ocağı, İmparatorluğun değişik yerlerinden getirilen gençlerin yetiştirilmesiyle oluşturulmuş bir ordudur. Çoğu Hıristiyan ailelerden gelen bu gençler, öncelikle Müslüman bir ailenin yanında verilerek Türkçe ve İslam adetlerini öğrenmeleri sağlanırdı. Daha sonra bunlara geniş kapsamlı bir askerî eğitim verilir; en zekileri ise devlet kademelerinde yükselmelerini sağlayacak Enderun Mektebine yönlendirilirdi. Yeniçerilerin evlenip aile kurmaları ve özel mülk edinmeleri yasaktı.

Mevcut askerî yapıyla istenen türde bir değişikliğin sağlanamayacağı anlaşılmış ve III. Selim tarafından 1792 yılında Nizam-ı Cedit adıyla yeni bir ordu kurulmuştur. Batılı talim ve eğitim tekniklerine göre yapılandırılan bu ordunun İmparatorluğun ihtiyaç duyduğu askerî yenilenmenin başlıca yürütücüsü olması tasarlanmıştır (Berkes, 1996, s. 91).

Padişah, Yeniçeri Ocaklarının kaldırılmayacağını, ancak yeniçerilerin de yeni yapılanma için ihtiyaca göre belirli oranda asker takviyesinde bulunacaklarını ilan etmiştir. Yeniçeriler padişahın bu talebine olumsuz cevap verirler ve 1826 yılının Haziran ayı içerisinde büyük bir ayaklanma başlatırlar. Daha önce kurulmuş ve ağır toplarla donatılmış olan askerî birlikler, sarayın çevresini kuşatan yeniçerilerin üzerine ateş açarlar. Bu müdahale, aynı alanda toplanmış olan yeniçerilerin büyük kısmının hayatını kaybetmesine, böylece Yeniçeri Ocağının tarih sahnesinden silinmesine neden olur.

Askerî yönetimler ülkede militarist zihniyetin hâkim olması için çaba harcarlar. Bu açıdan normalde askerlik mesleğine özgü bazı kurallar ve değerler, çocuklar başta olmak üzere her yaştan sivillere de benimsetilmeye çalışılır.

Toplumun askerî kurumlarda görülene benzer bir şekilde disiplinli ve adeta sürekli bir savaş tehdidi altındaymış gibi örgütlenmesi, bu anlayışın uzantısı olarak da ordunun siyasal ve toplumsal hayat üzerindeki etkisinin artması durumudur. Militarist zihniyet, pek çok açıdan siyasal özgürlüklere ve demokratik işleyiş kurallarına aykırı yönler içerir.

Harekât Ordusu 1909’da 31 Mart Vakasını bastırmak için Selanik’te kurulan ordudur. Temelinde Selanik’te konuşlu Üçüncü Ordu birlikleri olan Harekât Ordusu bazı gönüllü sivilleri de içermiştir.

1912’de Osmanlı’nın askerî gücünü Trablusgarp Savaşına aktarmasını fırsat bilen Yunanistan, Bulgaristan, Sırbistan ve Karadağ aralarında anlaşarak Osmanlı devletine savaş açmışlardır. Savaştan Osmanlı mağlubiyetle ayrılmış ve Balkan coğrafyasındaki topraklarının büyük kısmını kaybetmiştir.

1950 seçimlerinden sonra Cumhurbaşkanlığına DP’nin genel başkanı Celal Bayar seçilmiştir. Böylece askerlik mesleğinden gelen Atatürk ve İnönü’den sonra ilk kez bir sivil cumhurbaşkanı olmuştur.

Tam adı Kuzey Atlantik Anlaşması Örgütü (North Atlantic Treaty Organization) olan uluslararası savunma ve güvenlik işbirliği teşkilatıdır. 4 Nisan 1949’da 12 ülke tarafından kurulan örgütün kuruluş mantığının arkasında Sovyetler Birliği tehdidine karşı korunmak için üye devletlerin birlikte hareket etmesi yatar. Değişik zamanlarda 17 devletin daha katılımıyla genişleyen NATO’nun halen 29 üyesi vardır.

Millî Birlik Komitesi (MBK) adını veren bu subay grubu, darbenin emir-komuta ilişkisi dışında yapılmaması nedeniyle kendilerine gelebilecek itirazları bertaraf etmek için darbeye destek verecek general arayışına girerler. Gittikleri adres, darbeden kısa bir süre önce emekli olan eski Kara Kuvvetleri Komutanı Cemal Gürsel’dir. Gürsel, darbeden gerçekleştikten sonra haberi olmasına rağmen sürecin kendi liderliğinde gerçekleştiğinin duyurulmasını kabul etmiştir. Gürsel, darbenin ertesi günü Millî Birlik Komitesi Başkanı sıfatıyla devlet başkanlığını üstlenir ve yeni hükümeti kurma çalışmalarına başlar.

Bugün, 27 Mayıs yargılamalarında sanıkların savunma haklarının ihlal edildiği, mahkeme heyetinin tarafsız davranmadığı, verilen cezaların haksız olduğu ve hukuksal bir temelinin bulunmadığı hemen herkes tarafından kabul edilmektedir. Ancak idamların bundan daha fazla önem taşıyan olumsuz etkisi, ülke içindeki siyasal ayrılıkları keskinleştirmiş ve uzlaşı kültürüne zarar vermiş olmasıdır.

MGK’ya ülke yönetimine ilişkin belirli konularda hükümete “tavsiye” niteliği taşıyacak kararlar alma yetkisi tanınmıştır. Bu şekilde, bir bakıma, ülke yönetimine ilişkin kritik kararların alınmasında sivillerin tek başlarına hareket etmemeleri amaçlanmıştır (Özdemir, 1993, s. 122).

1961 anayasası ile seçilmiş siyasetçileri denetleyecek birtakım bürokratik mekanizmaların oluşturulduğunun da belirtilmesi gerekir. Yeni anayasa ile seçilmiş ve atanmış üyelerin birlikte görev yapacakları Cumhuriyet Senatosu kurulur. Bu şekilde, TBMM’den çıkan kararları adeta denetleyecek bir yapılanma oluşturulması hedeflenmektedir. Bunun yanında yine Mecliste kabul edilen kanunların yargı denetiminden geçirilmesi amacıyla Anayasa Mahkemesi kurulur.

1961 askerî darbesi ile başlayan süreç, ordunun sistem üzerinde kendisine biçtiği vesayetçi rolün en belirgin örneklerinden birini sunar. Askerler, “rejimin tehlikede olduğu” gerekçesiyle kendilerine bir koruma rolü atfetmişler ve siyasetin olağan akışına müdahale etmişlerdir.

Komutanlar muhtırada özetle, Demirel hükümetinin işbaşından çekilmesi ve ülkede yükselen anarşi ile baş edebilecek geniş tabanlı bir millî birlik hükümetinin kurulmasını talep ederler (Zürcher, 2000, s. 375).

İlk olarak 1961 Anayasasına “Devrim Yasaları” adıyla giren İnkılâp Kanunları, Anayasanın 174. maddesinde sayılan sekiz hukukî düzenlemedir. Cumhuriyetin ilk yıllarında çıkarılan bu kanunlar toplumu dönüştürme projesinin en önemli halkalarıdır. Nitekim Anayasanın ilgili maddesinde bunların “temel hak ve özgürlüklere aykırı olduklarının iddia edilemeyeceği” vurgulanarak söz konusu kanunlar bir bakıma özel koruma altına alınmıştır.

1970’li yıllardan itibaren dinî bir cemaat kisvesi altında örgütlenen Fetullahçı Terör Örgütü/Paralel Devlet Yapılanması (FETÖ/PDY), zaman içinde başta silahlı kuvvetler ve emniyet teşkilatı olmak üzere kritik devlet birimlerine kendi elemanlarını yerleştiren bir terör örgütüdür. Örgüt, devlet içindeki militanlarının sayısını artırmak için söz konusu okullara giriş sınavlarının sorularını çalmak da dâhil olmak üzere çok sayıda hukuk dışı yöntem kullanmıştır. En son 15 Temmuz darbe girişimiyle silahlı kuvvetler içindeki militanlarını kullanarak iktidarı ele geçirmeyi hedefleyen örgütün bu çabası halkın sağduyusu ve demokrasiye sahip çıkmasıyla önlenmiştir.